POLSK               POLSKIE TOWARZYSTWO TURYSTYCZNO KRAJOZNAWCZE ODDZIAŁ MIEJSKI

                                               im. M. SYDOWA w TORUNIU.

 
 

 

                                TURYSTYCZNY SZLAK ROWEROWY

           TORUŃ - RADZYŃ CHEŁMIŃSKI - GRUDZIĄDZ.

 

 

 

 

Niniejszy folder zawiera kolejny opis turystyczno – krajoznawczy  szlaku turystycznego znajdującego się pod opieką Oddziału Miejskiego PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu.  Folder z założenia ma być przewodnikiem po szlaku dla turysty rowerowego; zawiera podstawowe  informacje o miejscowościach leżących na szlaku, walorach krajoznawczych, turystycznych i przyrodniczych oraz kilometraż, ułatwiający planowanie przejazdu. Życzę miłej, bezpiecznej i spokojnej jazdy oraz wykorzystania wiadomości zawartych w niniejszym folderze – wiedzy historycznej o mijanych miejscowościach, atrakcyjnych obiektach oraz właścicielach majątków, mających w przeszłości wpływ na historię poszczególnych miejscowości. 

      Skrócona  charakterystyka  szlaku.

Km narastająco

Charakterystyczne punkty na szlaku

Km malejąco

0,0

Toruń (osada leśna Barbarka)

86,0

4,0

Olek

82,0

5,5

Różankowo (dwór)

80,5

7,5

Piwnice (dwór)

78,5

         9,5

Lulkowo (centrum wsi)

76,5

13,5

Wytrębowice

72,5

15,7

Ostaszewo (droga międzynarodowa nr 1)

70,3

18,8

Sławkowo (dwór)

67,2

22,3

Mirakowo  (d. dworzec PKP)

63,7

24,4

Zalesie (skrzyżowanie )

61,6

29,2

Zelgno  (centrum wsi)

56,8

30,2

Dźwierzno (kościół)

55,8

33,7

Węgorzyn

52,3

35,7

Zajączkowo

50,3

39,5

Ryńsk (kościół)

46,5

43,5

Trzciano (szkoła)

42,5

44,5

Przydwórz

41,5

        49,5

Trzcianek

36,5

 50,5

Makswałd (skraj lasu)

35,5

        52,7

Wronie (d. kościół gotycki)

33,3

        55,2

Stanisławki

30,8

 57,2

Gziki (d. majątek)

28,8

        59,7

Janowo (skrzyżowanie)

26,3

        63,2

Radzyń Chełmiński (kościół)

22,8

        68,0

Zielnowo (centrum wsi)

18,0

        71,0

Dębieniec (centrum wsi)

15,0

        74,0

Turznice (kościół)

12,0

        76,0

Piaski (kościół)

10,0

        78,5

Rudnik (jezioro)

7,5

        86,0

Grudziądz (skrzyż. ul. Południowej i Sz. Toruńskiej

0

                                                                                                              

Jest to szlak rowerowy wyznaczony przez działaczy Oddziału Miejskiego PTTK w Toruniu. Szlak ten oznakowany znakami niebieskimi i prowadzi z Torunia  przez Olek, Różankowo,Piwnice, Wytrębowice, Ostaszewo, Sławkowo, Mirakowo, Zalesie, Zelgno, Dźwierzno, Węgorzyn, Zajączkowo, Ryńsk, Trzciano, Przydwórz, Trzcianek, Makswałd, Wronie, Stanisławki,Gziki, Janowo, Radzyń Chełmiński, Zielnowo, Dębieniec, Turznice, Piaski, Rudnik, do Grudziądza. 

 Całkowita długość trasy wynosi 86 km.

             

  Zapraszamy i życzymy szerokiej drogi !

 

 

 

Toruń  – miasto z 208 tysiącami mieszkańców, usytuowane nad Wisłą i Drwęcą. Posiada niezwykle barwną, ciekawą i niezwykłą historię. Prawa miejskie Toruń otrzymał w 1233 r. z nadania Hermana Balka i Hermana von Salza. Do 1454 r. obok siebie rozwijały się dwa organizmy miejskie kupieckie Stare Miasto i rzemieślnicze Nowe Miasto. To ostatnie prawa miejskie otrzymało w 1264 r. z rąk Ludwika von Baldersheim. Krzyżacy kontrolowali rozwój obu miast poprzez wzniesiony pomiędzy nimi zamek, siedzibę komtura. Na początku lat 80 – tych XIII w. Toruń przystąpił do Związku Miast Hanzeatyckich, co umożliwiło kupcom toruńskim prowadzenie handlu na szeroką skalę w całej Europie. Torunianie prowadzili handel z Anglią, Danią, Flandrią, Lubeką, Rusią, Szwecją i Śląskiem. Podstawą handlu było zboże, które statki Torunian eksportowały, przywożąc w zamian sukno, płótno, sól, śledzie oraz wino. W wiekach XIV – XV miasto przechodziło bujny rozkwit. Powstało wiele wspaniałych kamienic, kościołów i klasztorów, budowli reprezentacyjnych, spichlerzy oraz obiektów architektury militarnej. Nad Wisłą funkcjonował rozbudowany port morski. W mieście na dużą skalę rozwinęło się rzemiosło artystyczne. Toruńscy snycerze, rzeźbiarze i złotnicy słynni byli nie tylko w Polsce, ale również poza jej granicami. Od końca XIV w. zaczęły rysować się poważne różnice pomiędzy racjami mieszczan, rycerstwa chełmińskiego a polityką sprawowaną przez Zakon krzyżacki. Po bitwie grunwaldzkiej w 1411r. w Toruniu został zawarty pomiędzy królem Polski – Władysławem Jagiełłą i wielkim mistrzem krzyżackim Henrykiem von Plauen I Pokój Toruński. Pogłębiające się konflikty społeczno – ekonomiczne doprowadziły do wybuchu wojny trzynastoletniej, podczas której Toruń odegrał jedną z najważniejszych ról. Podkreśleniem wkładu miasta i jego pomocy ekonomicznej udzielonej królowi podczas wojny z Krzyżakami było w 1466 r. podpisanie II Pokoju Toruńskiego kończącego wojnę trzynastoletnią, w rezultacie którego Toruń i cała ziemia chełmińska zostały przyłączone do Królestwa Polskiego. W dniu 19 II 1473 r. w Toruniu przyszedł na świat przyszły genialny astronom – Mikołaj Kopernik. Od II Pokoju Toruńskiego do połowy XVII w. miasto było niezwykle dużym i bogatym ośrodkiem w Prusach Królewskich, konkurując o prymat z Gdańskiem. Podczas pierwszej wojny ze Szwecją w 1629 r. wojska szwedzkie zniszczyły przedmieścia Torunia, w czasie drugiej wojny w 1658 r. artyleryjski ostrzał miasta przez Szwedów spowodował wiele zniszczeń i był przyczyną licznych pożarów. Najbardziej dotkliwym epizodem Wojny Północnej w 1703 r. były zniszczenia dokonane przez wojska króla Karola XII, które intensywnym bombardowaniem zmusiły obrońców miasta do kapitulacji. Spłonął wtedy ratusz i znajdujące się w nim archiwum miejskie. Kwaterunki i przemarsze wojsk, nakładane kontrybucje, rabunki i zniszczenia a w konsekwencji, również epidemie i zarazy spowodowały straty, które  spustoszyły i zniszczyły miasto, doprowadzając do jego wyludnienia i upadku. Pierwszy rozbiór Polski w 1772 r. odciął Toruń od ogromnych posiadłości miejskich, drugi w 1793 r. usytuował miasto w granicach państwa pruskiego. Początek XIX w. nie był dla Torunia szczęśliwy, ponieważ był związany z wojnami napoleońskimi i ich konsekwencjami. W okresie Księstwa Warszawskiego w 1809 r. na kilkanaście dni miasto stało się stolicą państwa. Po upadku Napoleona, który z krotką wizytą bawił w Toruniu miasto pod władzą pruską systematycznie zaczęło podnosić się ze zniszczeń wojennych. Jego nadgraniczne położenie zostało uwarunkowane również umieszczeniem silnego garnizonu wojskowego. W latach 1878 – 1892 miasto zostało otoczone potężnym pierścieniem 15 fortów artyleryjskich, tworząc nowoczesną Twierdzę Toruń. Miasto uzyskało połączenia kolejowe i drogowe, wybudowano nowe zakłady pracy, powstały także potężne gmachy jednak kosztem rozebrania części średniowiecznych fortyfikacji miejskich. W dniu 18 I 1920 r. wkroczyły do Torunia oddziały Wojska Polskiego, przynosząc miastu i jego mieszkańcom niepodległość. Obecnie miasto jest znanym i prężnym ośrodkiem kulturalnym, naukowym, przemysłowym oraz turystycznym, znanym nie tylko w Europie, także na świecie. W 1997 r. starówka toruńska została wpisana na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Miasto chętnie jest odwiedzane przez turystów, którym zapewnia  niepowtarzalny  klimat, gościnną atmosferę oraz przepiękne zabytki z przeszłości tj. katedra św. Janów, kościół NMP, św. Jakuba, ratusz staromiejski, kamienica „Pod Gwiazdą”, Dom Kopernika, zespół średniowiecznych murów obronnych łącznie z Krzywą Wieżą, ruiny zamków: królewskiego „Dybów” i krzyżackiego oraz szereg zabytkowych spichlerzy, pałaców i kamienic. Do wyjątkowych obiektów w skali kraju należą również obiekty Twierdzy Toruń. To naprawdę warto zobaczyć.

                         << Toruń - ruiny zamku Dybów

                           Ruiny zamku krzyżackiego >>

                    

0,0km Barbarka (kaplica św. Barbary) – osada  leśna i miejsce wycieczek rekreacyjnych mieszkańców Torunia. Wzmiankowana w 1299 r. jako Sancta Barbara in Bormol z racji znajdującej się tu kapliczki ku czci św. Barbary, która rzekomo objawiła się przy jednym z miejscowych źródełek. Do początków XIX w. źródełko nosiło nazwę Świętego Źródła. W 1340 r. wymieniony został młyn wodny, który w 1400 r. nazwany był Leśnym Młynem. W latach 1841 – 1842  została zbudowana po raz kolejny kapliczka św. Barbary, w której umieszczona była gotycka figura świętej z 1 połowy XV w., przeniesiona w XX w. do Muzeum Diecezjalnego w Pelplinie. W okresie międzywojennym na Barbarce leśnicy prowadzili hodowlę bażantów, danieli, zajęcy, jeleni oraz saren. Ciekawostki krajoznawcze: kapliczka św. Barbary zbudowana w latach 1841 – 1842 o konstrukcji mur pruski; niewielki cmentarz z przełomu XIX i XX w.; sztuczna grota z XX w. oraz budynek dawnej leśniczówki z przełomu XIX i XX w.; 700 metrów dalej przy szlaku zielonym znajduje się cmentarz ze szczątkami około 600 mieszkańców Torunia i okolic – więźniów Fortu VII. W osadzie aktywnie działa Leśna Szkoła na Barbarce, która prowadzi m.in. park linowy.

   <<Barbarka cmentarz poległych.

                Barbarka - kapliczka św. Barbary  >>

4,0 km – Olek  – osada  leśna z leśniczówką leżąca nad Strugą Łysomicką. Olek wzmiankowany był w 1682 roku jako dawny majątek rycerski. W 1727 roku właścicielem majątku był Hube a na początku XIX wieku Pohl. W 1852 roku do majątku została przyłączona osada Chorab. Od 1889 roku Olek należał do Torunia. Ciekawostki krajoznawcze: w pobliżu skrzyżowania pomnik przyrody 2 głazy narzutowe (obwód 410 – 780cm , wysokość 90 – 140cm). Przy strudze mogiła harcerzy zamordowanych na drodze Leszcz – Olek przez hitlerowców. Dla zatarcia śladów mordu Niemcy przewieźli zwłoki w miejsce gdzie obecnie znajduje się pamiątkowa tablica. Po drugiej stronie strugi schron żelbetonowy z 1944 roku wzniesiony przez Niemców. Obok drogi asfaltowej prowadzącej do leśniczówki głaz narzutowy o obwodzie 700cm i wysokości 170cm – pomnik przyrody

  << Olek - głaz pomnik przyrody

5,5km Różankowo – wieś. Folwark Różankowo został wyodrębniony w 1819 r. z majątku Piwnice. Ciekawostki krajoznawcze: dwór o skromnych cechach klasycystycznych z przełomu XIX i XX w., zbudowany przez Gustawa Weinschek. Przed dworem trawnik z sadzawką otoczony krzewami karagany. Dwór okala park krajobrazowy z XIX wieku, z 32 gatunkami drzew.

7,5km Piwnice – wieś. Po raz pierwszy została wymieniona w 1346 r. jako majątek należący do Tylmana Rittera w komturstwie bierzgłowskim. W późniejszym czasie wieś przeszła pod administrację komturstwa toruńskiego. W połowie XVw. połowa majątku piwnickiego należała do Hermana Rewsopa. Na początku XVI w. Piwnice miały 2 właścicieli: małżeństwo Műllerów oraz Hieronima Rubita. Król Zygmunt I Stary w 1520 r. nadał czynsz z wsi miastu Toruniowi. Na początku XVIIIw. należały do Piwnickich, Karwatów oraz Trzcińskich. Po Piwnickich, którzy majątek scalili w 1816 r. dobra przejął Niemiec Christian Henrich Heyn. Od 1862 r. do 1920 r. majątek należał do rodziny Meister. Ciekawostki krajoznawcze: dwór z początku XXw. wzniesiony dla rodziny Meister; park dworski z połowy XIX w. z 17 gatunkami drzew; Obserwatorium Astronomiczne UMK z 2 – ma radioteleskopami o średnicy 15 m i 32 m.

  << Piwnice - obserwatorium z otwartą kopułą.

9,5km Lulkowo – gmina Łysomice. Pisane wiadomości o miejscowości pochodzą z 1414 r. kiedy to wymieniony został Henryk von Lulkow jako właściciel majątku rycerskiego w komturstwie toruńskim. W 1434 r. toruński komtur Wincenty von Wirsberg nadał  osadzie przywilej wsi czynszowej. W 1457 r. król Kazimierz Jagiellończyk przekazał cały obszar byłego komturstwa toruńskiego wraz z Lulkowem na własność miastu Toruniowi. Wieś weszła w skład klucza bierzgłowskiego. Rada miasta Torunia rozszerzyła w 1470 r. przywilej dla nowych osadników w Lulkowie. Od 1571 r. dzierżawcą dóbr miejskich w Lulkowie, Łysomicach, Łubiance i Korytach był Feliks Fink , starosta działdowski. W 2 połowie XVII w. majątek lulkowski był dzierżawiony przez majora Wojsk Polskich Jana Keilhaw, potem Antona Zimmermanna. Do zniszczenia majątku w latach 1758 – 1761 przyczyniły się wojska rosyjskie, które ściągały nałożone na mieszkańców podatki. Zniszczenia zostały spotęgowane dodatkowo przez oddziały skonfederowanej szlachty chełmińskiej pod przywództwem Mazowieckiego, rekwirujące część dobytku, zwierzęta oraz paszę. W 1817 r. majątek nabył Carl Tobias von Blumberg. Kolejny właściciel dr Weinschenk wzniósł w 1848 r. cukrownię o konstrukcji typu „mur pruski”, którą  kilka lat później zniszczyła burza. Po 1857 r. majątek przeszedł na syna – Maxa Weinschenka. W tym czasie istniała tu cegielnia parowa, która przyczyniła się do powstania stawów (wyrobiska gliny) w tym największego o miejscowej nazwie „Świątek”. Pod koniec XIX w. obszar wsi obejmował 1060 ha w tym  696 ha gruntów ziemi ornej. Namiętna gra w karty Maxa Weinschenka doprowadziła do upadku i zadłużenia majątku. W 1891 r. majątek w Lulkowie nabyła Królewska Komisja Osiedleńcza dla Prus Zachodnich i dokonała jego parcelacji. Ciekawostki krajoznawcze: dwór wzniesiony w połowie XIX w. przez Weinschenka razem z  kompleksem spichrzów i czworaków. Obecnie w dawnej sali balowej mieści się kaplica rzymsko – katolicka; wokół dworu rozpościera się ponad 3 ha park typu krajobrazowego z ładnym okazem buka; około 500 m w prawo od szosy Różankowo – Łysomice w centrum wsi znajduje się mocno zdewastowany cmentarz ewangelicki z bogatą rzeźbą nagrobną, o latach świetności tego miejsca znaczą ilości zachowanych nagrobków ( kilkadziesiąt tumb) oraz bogaty wystrój zniszczonych nagrobków. Obok wsi w tzw. lesie lulkowskim znajduje się mogiła 5 osób (mieszkańców Łubianki i Gostkowa) zamordowanych w dniu 8 X 1939 r. przez Selbstschutz.

    <<Lulkowo - kaplica w dawnej sali dworu.

                         Lulkowo - pomnik przyrody>>

13,5km Wytrębowice – wieś. Dawny majątek rycerski należący w 1388 r. do Klauka i Guntera. W 1570 r. wieś należała do klasztoru benedyktynek w Toruniu, które były właścicielkami do 1772 r. W tym czasie istniejący folwark benedyktynki wydzierżawiały kolejnym osobom.

15,7km Ostaszewo – Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1314 r., ówczesnym właścicielem majątku rycerskiego był Bertold  von  Ostaschow. W 1341r. wielki mistrz krzyżacki Dytrych von Altenburg – przekazał    majątek Hermanowi Palsaz. Otrzymał on majątek, który obejmował 31 włók (około 520 ha) powierzchni na prawie lennym, z obowiązkiem służby rycerskiej na wezwanie komtura toruńskiego. Na początku XVII w. właścicielem części wsi był Mikołaj Mielżyński. Około połowy XVII w. Ostaszewo stało się własnością Kolegium Jezuickiego w Toruniu. Po I rozbiorze Polski w 1772 r. nastąpiła sekularyzacja dóbr kościelnych, klasztornych i biskupich. Ostaszewo w 1791 r. znalazło się w rękach Niemca Johanna Raeschke. W 1826 r. majątek nabył Johann Sponnagel, który w 1854 r. sprzedał go Hermannowi Wegner. Wegner specjalizował się w hodowli bydła i owiec rasy Rambouillet. W 1882 r. przez majątek została poprowadzona linia kolejowa Toruń – Chełmża – Grudziądz. W 1900 r. majątek przyjął syn, również Hermann, który gospodarzył do 1942 r. Ciekawostki krajoznawcze: pałac z 2 połowy XIX w., dwupiętrowy o cechach klasycystycznych; park pałacowy krajobrazowy założony w 2 połowie XIX w., w którym wyróżniono 34 gatunki drzew i krzewów m.in. jarząb, jodła kaukaska oraz klon srebrzysty; na skraju parku dawne mauzoleum – grobowiec rodzinny Wegnerów z 2 połowy XIX w. zaadaptowany po II wojnie światowej na kaplicę oraz budynek z XVIII w. należący do jezuitów.

18,8km Sławkowo – wieś. Wymieniona w 1390 r. W okresie krzyżackim funkcjonowały 2 nazwy: Slawke , która określała wieś oraz Fredaw, która dotyczyła dworu w Sławkowie. W XIVw. Wieś podlegała wójtostwu lipienieckiemu. W 1405 r. Cezariusz Watzenrode sprzedał swoją część w Sławkowie mieszczaninowi toruńskiemu Albrechtowi Rothe. Po jego śmierci w 1421r. majątek przejął Szymon Falkenhayn. Trzy lata później ten majątek ponownie znajduje się w rękach Cezariusza Watzenrodego, tytułem prawa zastawu. W 1440 r. właścicielem części wsi był Łukasz Watzenrode, który sprawował stanowisko ławnika Starego Miasta w Toruniu. Łukasz Watzenrode był ojcem późniejszego biskupa warmińskiego – Łukasza Watzenrode (żyjącego w latach 1447 – 1512), wielkiego mecenasa, opiekuna i wuja Mikołaja Kopernika. W 1697 r. majątek był własnością Andrzeja i Eleonory Dziewanowskich. W 2 połowie XVIII w. posiadaczem był Marceli Zieliński, właściciel kilka innych majątków. Od 1838 r. do końca II wojny światowej majątek sławkowski należał do Niemców: von Windischa i von Kriesów. Ciekawostki krajoznawcze: dwór wzniesiony na początku XIX w. dla Baschy von Kriesa. Na ścianie frontowej herb rodzinny von Kriesów. W otoczeniu dworu park krajobrazowy założony w 1 połowie XIX w., w którym wyróżniono 18 gatunków drzew.

     << Sławkowo - dwór.

22,3km Mirakowo – wieś położona przy wschodniej części jeziora Chełmżyńskiego. Pierwsza wzmianka pochodzi z  1222 r. z dokumentu księcia Konrada Mazowieckiego, który przekazał szereg grodów i wsi, w tym także Mirakowo – biskupowi pruskiemu Christianowi. W końcu XIIIw. był to majątek rycerski, należący do Bertholdusa de Merechow, w komturstwie toruńskim. W 1489 r. trwał spór o prawo rybołówstwa w jeziorze Chełmżyńskim pomiędzy kapitułą chełmińską a właścicielami okolicznych majątków tj. Zęgwirta, Grzywny, Zalesia oraz Mirakowa. W 2 połowie XVI w. majątek należał do Jerzego Konopackiego. W rękach Konopackich pozostawał do 1 połowy XVII w., kiedy należał do Adama Konopackiego. Potem majątek należał kolejno do: Konarskich, Czapskich oraz Zielińskich. W XIXw. właścicielami majątku byli Niemcy: Telcher, Paleske oraz Ziegler – Klipphausen. W  1881r. majątek posiadali Działowscy. Ciekawostki krajoznawcze: dwór wzniesiony na przełomie XIX i XX w. przez Działowskich, wywodzących się z Działowa w ziemi chełmińskiej. Dwór posiada niewielkie cechy secesyjne. W otoczeniu dworu resztki parku dworskiego z połowy XIX w.

      << Mirakowo - dawna stacja PKP.

24,4km Zalesie – wieś. Wzmiankowana w 1415r., kiedy to Ticze von Zalisch sprzedał ją niejakiemu Wilke Stollemu. W 1489 r. zakończył się spór właścicieli okolicznych majątków: Zalesia, Mirakowa, Zęgwirtu i Grzywny toczony z kapitułą chełmińską o prawo wolnej rybitwy w jeziorze Chełmżyńskim. W 1495 r. król Jan Olbracht potwierdził właścicielom okolicznych majątków prawo do wolnego rybołówstwa w jeziorze. W 1538 r. król Zygmunt I Stary potwierdził Ludwikowi Zaleskiemu prawo własności Zalesia. Od 1777 r. właścicielem majątku został Antoni Putkammer – Kleszczyński, a od 1781 r. Jakub Nostitz – Jackowski. Od 1792 r. Zalesie należało do właścicieli dóbr Pluskowęsy. W latach 1870 – 1886  na terenie wsi dokonano znalezisk archeologicznych m.in. mogiły kamienne z popielnicami oraz groby podkloszowe, z których część trafiła do muzeum Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Ciekawostki krajoznawcze: dwór z początku XX w. w otoczeniu parku z tego samego okresu; drewniana chata z końca XIX w.; skupienie 3 wierzb o obwodzie 462 – 530 cm, będące pomnikiem przyrody; nad jeziorem Chełmżyńskim położony jest Gminny Ośrodek Wypoczynkowy w Zalesiu; na półwyspie jeziora Grodno znajduje się rewelacja ostatnich lat – osiedle z analogicznego okresu czasu jak osada w Biskupinie

                                            <<  Zalesie - poniatówka.

29,2km Zelgno – wieś, przekazana w 1328 r. przez wielkiego mistrza Wernera von Orseln klasztorowi benedyktynek w Toruniu. W XVIIIw. własność: Kitnowskich, Piwnickich i następnie rodziny von Truchsess.  Ciekawostki krajoznawcze:  dwór z końca XIX w. ; dwór z końca XIX w. ; cmentarz ewangelicki z 2 połowy XIX w. oraz budynek dawnej pastorówki z końca XIX w.

30,2km Dźwierzno – wieś. Położona nad 10 ha jeziorem o tej samej nazwie. W 1341r. wielki mistrz krzyżacki Dytrych von Altenburg nadał na własność 8 włók (około 135ha) w Dźwierznie swojemu wiernemu słudze Hansowi von Seefelte. W 1403 r. właścicielem majątku rycerskiego Dźwierzno w wójtostwie lipienieckim był Hannos Seykaw. W latach 1438 – 1453 właścicielem części majątku był Hans Ruckusz, który jednocześnie był aktywnym członkiem Związku Pruskiego. W 1526 r. król Zygmunt I Stary nadał Jakubowi Rokuszowi majątki: Dźwierzno, Bocień, Ostrów, Zajączkowo oraz połowę Zelgna. W kolejnych latach majątek znajdował się w rękach Konopackich. W 1617 r. Konopaccy odsprzedali Dźwierzno toruńskiemu klasztorowi benedyktynek. Od 1772 r. Dźwierzno było królewską domeną wypuszczoną czasowo w dzierżawę m.in. w 1788 r. dzierżawcą był Johann Kohler a w 1803 r. January Borowski. Od 1866 r. właścicielami majątku zostali von Falkenhaynowie. Ciekawostki krajoznawcze: kościół Wniebowzięcia NPM, gotycki, z przełomu XIII/ XIVw.; dwór z końca XIX w. w otoczeniu zdewastowanego parku dworskiego z połowy XIXw. ; cmentarz parafialny z połowy XIX w. z symboliczną mogiłą zamordowanych Żydówek.

  << Dźwierzno - kościół pw. Wniebowzięcia N.M.P.

   Dźwierzno - obelisk ku czci zamordowanych Żydówek >>

33,7km Węgorzyn – wieś. Dawny majątek rycerski wymieniony w 1303 r. W 1520 r. król Zygmunt I Stary przekazał wieś miastu Toruniowi, w drodze zamiany za zamek w Świeciu. W XVIII w. wieś należała do jezuitów toruńskich. W okresie XIX w. istniejący przy wsi folwark był dzierżawiony przez Niemców. Ciekawostki krajoznawcze: cmentarz ewangelicki z XIX w. usytuowany nad Strugą Toruńską oraz dwór murowany z przełomu XIX i XX w. 

35,7km Zajączkowo – wieś. W 1222 r. książę Konrad Mazowiecki przekazał wieś wraz z innymi biskupowi pruskiemu Chrystianowi. W 1 połowie XVw. właścicielem majątku rycerskiego był sędzia ziemi chełmińskiej Niclos von Sentzkow. Ówczesny właściciel Mikołaj był członkiem – założycielem Związku Pruskiego. Na początku XVIw. Zajączkowo miało kilku właścicieli, jednym z większych była rodzina Rokuszów, która w swych rękach scaliła większą wsi. Drogą koligacji rodzinnych Zajączkowo przeszło do Konarskich a następnie do rodziny Estkenów. W 1706 r. właścicielem majątku był Stanisław Jawosz, w 1713 r. Franciszek  Jasieński a  w połowie XVIIIw. Piwniccy. Na początku XIX w. majątek należał do Borowskich a od 1834 r. przeszedł do Gustawa Hertella. Na przełomie XIX i XX w. w majątku zajączkowskim gospodarzył major Antoni Hertell, który został później pochowany na cmentarzu ewangelickim przy kościele poewangelickim w Ryńsku. Po parcelacji majątku w latach 1908 – 1909, resztówkę dworską przejął niejaki Ferdynand Drier. W okresie II wojny światowej w latach 1941 – 1945 we dworze znajdowało się przedszkole oraz ośrodek zdrowia. Ciekawostki krajoznawcze: dwór murowany z końca XIXw., wzniesiony przez Antoniego Hertella, obecnie własność prywatna; relikty parku dworskiego z końca XIXw.; nad Strugą Toruńską ruiny kościoła gotyckiego św. Jana Chrzciciela z XIIIw. Ostatnia msza św. w kościele została odprawiona w 1853 r. Podupadły kościół został ostatecznie rozebrany w 1875 r. Zachował się tylko kompletny obwód murów świątyni, z gotyckim portalem. Dwa dzwony, jeden z 1745 a drugi z 1775 r. trafiły do kościoła parafialnego w Dżwierznie; około 200 metrów od głównej drogi znajdował się cmentarz ewangelicki z końca XIX w., obecnie całkowicie splantowany.

                                              << Zajączkowo - ruiny gotyckiego kościoła.

39,5km Ryńsk – Pierwsza wzmianka o Ryńsku pochodzą z 1341 r., kiedy to wielki mistrz krzyżacki Dytrych von Altenburg nadał ją sołtysowi Janowi z prawem do połowu ryb w pobliskim jeziorze. W 1397 roku występują jako właściciele majątku rycerskiego dwaj bracia Niclos i Hannus herbu Rogala. Kolejnymi właścicielami Ryńska były rodziny Kostków, Działyńskich, Tuchołków i Wilxyckich. W połowie XVIIIw. dobra ryńskie obejmowały wioski: Ryńsk, Orzechówko i Czystochleb oraz kolonie: Piotrkowo, Ludowice, Janowo, Marianki i Młynik. W XIXw. Majatek należał do Mielżyńskich i Sumińskich. Ciekawostki krajoznawcze: kościół św. Wawrzyńca, gotycki, wzniesiony w I połowie XIVw. Dawny kościół ewangelicki z 1898r., na otaczającym go cmentarzu znajduje się kamień nagrobny wystawiony właścicielowi majątku Zajączkowo – majorowi Hertelowi. Pomiędzy świątyniami znajduje się dawna rezydencja dworska składająca się z  zabudowań podworskich, dworu i parku dworskiego. Dwór został wzniesiony przez Wilxyckich na przełomie XVII/XVIII w. z  flankującymi dwiema oficynami dworskimi ( pozostała jedna – prawa). Do dworu przylega park krajobrazowy założony na początku XIXw. z 3 dębami szypułkowymi oraz okazałym cisem, będących pomnikami przyrody ożywionej. Ze średniowieczną historią wsi łączy się osoba Mikołaja z Ryńska, przywódcy antykrzyżackiego Towarzystwa Jaszczurczego, założonego w 1397 r. Pamiątką zamierzchłych czasów jest grodzisko średniowieczne, którego zniszczenie datuje się na 1 połowę XVw. Inną pamiątkę stanowi system fortyfikacji niemieckich z 1944 r., który tworzą: schron dowodzenia oraz kilka „tobruków”, małych trzyosobowych schronów typu „Ringstand – 58c”

             << Ryńsk -kościół pw. św. Wawrzyńca.

 

43,5 km Trzciano – wieś. Dawny majątek rycerski wymieniony w 1278 r. kiedy należał do Nymmera von Trene. Na początku XV w. majątek administracyjnie podlegał komturstwu radzyńskiemu. W 1819 r. majątek przejął Xawery Wierzbicki. Wierzbiccy byli właścicielami do 2 połowy XIX w.

45,5km Przydwórz – wieś. Pierwsza wzmianka pochodzi z początku XVw. W 1505 r. miejscowość otrzymała obecną nazwę, należała wtedy do biskupów chełmińskich. W okresie zaboru pruskiego Przydwórz został siedzibą Urzędu Domeny z radcą F. Thalheimem na czele. W 1847 r. urząd został przeniesiony do Radzynia Chełmińskiego. W 1868 r. władze pruskie powróciły do poprzednio funkcjonującej nazwy miejscowości – Schonfliess. Ciekawostki krajoznawcze: jezioro Wieczno, wzmiankowane w 1526 r. posiada dwie części: północną posiadającą około 148 ha i południową posiadającą około 200 ha powierzchnię. Średnia głębokość jeziora w części północnej wynosi około 4 m (maksymalna 18 m), w części południowej około 2 m (maksymalna 4 m). Na zachodnim brzegu jeziora zostało zlokalizowane grodzisko średniowieczne leżące na gruntach wsi Orłowo. W położonym na północ od jeziora Wieczno, jeziorze Wieldządz bierze początek Struga Toruńska (Bacha) posiadająca ponad 50 km długości, uchodząca do Wisły w Toruniu. Zespół dworsko – folwarczny z 2 połowy XIX w.

     << Przydwórz - kaplica.

49,5km Trzcianek – wieś. Dawny majątek rycerski należący w 1297 r. do Jana de Neber. W XVI w. Była to własność szlachecka z kilkoma właścicielami. Na początku XVIII w. król nadał majątek w Trzcianku podkomorzemu Canden – Trzcińskiemu. Trzcińscy posiadali majątek do 1839 r., wtedy Trzcianek nabył Niemiec Rűckert. Od 1887 r. do II wojny światowej majątek posiadała rodzina von Pflug. Ciekawostki krajoznawcze : dwór murowany z początku XX w. oraz cmentarz ewangelicki z XIX w.

    << Trzcianek dwór.

50,5km Makswałd – wieś. Dawny folwark, który w 1843 r. kupił Karl Vogel, właściciel majątku w Nielubiu. Jego syn Maksymilian w 1866 r. powiększył otrzymany od ojca majątek i zmienił jego nazwę na Maxwalde. W latach 1903 – 1909 właścicielem majątku był Max Matthes. Przed II wojna światową Makswałd należał do Franciszka Waligóry.

52,7km Wronie – wieś. Znana od 1265 r. W XVIII w. istniejący majątek szlachecki należał do Czapskich, później do Jeżewskich. Na początku XX w. właścicielem był hrabia von Alvensleben z Ostromecka. Ciekawostki krajoznawcze: pałac myśliwski z początku XXw; park krajobrazowy z polowy XIXw. z jodłą kaukaską i dębem czerwonym; dawny kościół gotycki z 1 połowy XIVw.

   << Wronie dawny kościół.

55,2km Stanisławki – wieś. Osada została założona w XVII w. przez właściciela majątku we Wroniu – Plemięckiego, który osadził osadników olenderskich. W 1712 r. pochodzi wiadomość o istniejącej we wsi szkole ewangelickiej. Do 1830 r. wieś należała do majątku Wronie. Ciekawostki krajoznawcze: prywatne muzeum – skansen „Chata pod okiennicami”, budynek d. kaplicy ewangelickiej z XIX w. oraz 3 cmentarze ewangelickie z XVIII –XIX w.

  << Stanisławki - dawny cmentarz ewangelicki.

57,2km Gziki osada. Dawny majątek rycerski wymieniony w 1403 r. w komturstwie starogrodzkim. Następnie majątek należał do klasztoru benedyktynek w Toruniu. Od końca XVIII w. do 1874 r. majątek znajdował się w rękach Niemców: Fischera, Obucha, Bresslera oraz Rabego. Ciekawostki krajoznawcze: park dworski w typie krajobrazowym z XIX w. oraz kapliczka z początku XX w.

60,7km Janowo – wieś. Dawniej folwark należący do 1904 r. do dóbr radzyńskich. Ciekawostki krajoznawcze: park dworski z 2 połowy XIX w. z 16 gatunkami drzew oraz pozostałości po d. folwarku z XIX w.

63,2km Radzyń Chełmiński – niewielkie miasteczko z 2 tysiącami mieszkańców. Po raz pierwszy zostało wymienione w 1015 r. jako zdobyte przez wojów Bolesława Chrobrego na Prusach. Na początku XIII w.  Radzyń był silnym ośrodkiem administracyjnym należącym do dzielnicy mazowieckiej. W 1224 r. gród od synów wojewody mazowieckiego Krystyna nabył biskup pruski Chrystian, który następnie w 1231r. przekazał go Krzyżakom. Prawdopodobnie w 1234 r. doszło do lokacji miasta. W 1285 r. komtur krajowy ziemi chełmińskiej Konrad von Thierberg odnowił przywilej lokacyjny dla miasta, wydany wcześniej przez mistrza krajowego Hermana von Balka. W XIIIw. było kilka powstań plemion Prusów, podczas których kilkakrotnie dochodziło do oblężeń miasta oraz dwukrotnie do jego zdobycia. W 1440 r. miasto przystąpiło do Związku Pruskiego. W 1575 r. miasto zostało zniszczone przez pożar. Kolejne stulecie przyniosło wojny szwedzkie, które zniszczyły cały kraj, w tym również Radzyń. Od tamtego czasu datuje się upadek miasta i jego znaczenia. W 1772 r. miasto znalazło się w zaborze pruskim. Wyzwolenie miasta spod jarzma zaborcy nastąpiło w styczniu 1920 r. Noc okupacji hitlerowskiej zakończyła się dla jego mieszkańców w dniu 25 I 1945r. Ciekawostki krajoznawcze: kościół farny św. Anny, gotycki, zbudowany w latach 1310 – 40 z późnorenesansową kaplicą Dąbrowskich z 1587 r. którą zamyka misternie kuta krata; kaplica cmentarna  św. Jerzego, gotycka, z XIVw., ufundowana przez komtura ziemi chełmińskiej Konrada von Thierberga; na Zielonym Wzgórzu położonym naprzeciw cmentarza, wznosi się klasycystyczny dworek drewniany, otynkowany, z przełomu XVIII/XIX w.; obok mostku, koło ruin zamkowych znajduje się głaz narzutowy z  wyrytym herbem miasta Radzynia i datą 1593; na południowy – wschód od zamku,  zlokalizowane jest późnośredniowieczne  grodzisko, czynne w XI – XIII w. z założonym na nim w XIX w. cmentarzem ewangelickim – znacznie zniszczone; przy wjeździe do miasta od strony Wąbrzeźna, usytuowana jest wieża ciśnień z początku XIXw. W dawnej wsi Fijewo (obecnie – przedmieście),znajdują się dawne zabudowania folwarczne ( m.in. czworaki, spichlerz i kuźnia) oraz dwór z początku XX w. Zamek został zbudowany około 1234r. przez krzyżackiego mistrza krajowego Hermana von Balka, jako budowla drewniana. Od czasu powstania zamek był siedzibą konwentu. W latach 1251 – 52 jest wzmiankowany pierwszy komtur zamkowy Hartwich. Przebudowę zamku z drewnianego na murowany rozpoczęto od 1305 r. i prowadzono ją do 1330 r. W dniu 23 IX 1410 r. zamek został zdobyty i zniszczony przez wojska polskie powracające spod Malborka. W następnym roku (1411r) zamek znajdował się w rękach członków Towarzystwa Jaszczurczego, aż do zawarcia I Pokoju Toruńskiego. Wybuch wojny 13 – letniej  spowodował zajęcie zamku przez wojska Związku Pruskiego. Od 1466 r. (II Pokój Toruński) do 1772 r. był siedzibą starostów królewskich. Składał się z 4 dwupiętrowych skrzydeł połączonych ze sobą na rogach 4 – ma basztami o wysokości 36 m. Na dziedzińcu znajdowała się studnia z wodą pitną. W zachodnim skrzydle umieszczona była wieża sanitarna (dansker). W północno - zachodniej części dziedzińca znajdowała się ośmioboczna wieża sygnalizacyjno – obronna. Wjazd do zamku głównego prowadził przez zwodzony most i bramę w  skrzydle południowym, poprzedzony 2 przedzamczami. Do naszych czasów zachowały się potężne ruiny zamku, częściowo zrekonstruowane i zabezpieczone  jako trwała ruina.

   << Radzyń Chełmiński - kościół pw. św. Anny.

68,0km Zielnowo – wieś. Wieś o rodowodzie średniowiecznym, znana już w 1173 r. jako własność wojewody mazowieckiego Żyrona. Ciekawostki krajoznawcze: ciekawe zabudowania kolonistów niemieckich z XIX w. oraz cmentarz ewangelicki z XIX w.

71,0km Dębieniec – wieś przekazana w 1222r. przez księcia Konrada Mazowieckiego – biskupowi pruskiemu Chrystianowi. W XVI w. majątek szlachecki należał do Daniela Plemięckiego  a po nim do Mikołaja Weyhera. Ciekawostki krajoznawcze: pałac z lat 1861 – 1864; park krajobrazowy z 2 połowy XIX w.; dawna kaplica pałacowa św. Wawrzyńca z lat 1862 – 1868 oraz grodzisko późnośredniowieczne

       << Dębieniec kaplica

            Dębieniec - figura św. Wawrzyńca >>

74,0km Turznice – wieś. W 1277r. został wymieniony gród obronny, który oblegali Sudawowie (jedno z plemion Prusów) pod wodzą Skomanda. Od XVw. majątek rycerski. W latach 1667 – 1772 wieś znajdowała się w rękach benedyktynek grudziądzkich. Ciekawostki krajoznawcze: kościół św. Józefa z 1936 r. oraz nisza źródliskowa pomnik przyrody nieożywionej. Niedaleko Turznic leży osada młyńska – Daszkowski Młyn z budynkiem młyna z końca XIX w.

 

         << Turznice - kościół pw. św. Józefa.

76,0km Piaski – wieś. Powstała w końcu XVIII w. z dawnego folwarku benedyktynek grudziądzkich na obszarze Turznic. Ciekawostki krajoznawcze: d. zbór ewangelicki zbudowany w 1900 r. od 1949 r. rzymsko – katolicki oraz cmentarz ewangelicki z XIX w.

78,5km Rudnik – wieś i jezioro znane od 1573r. Pierwsza wzmianka o wsi pochodzi z 1664 r., wówczas należała ona do starostwa grudziądzkiego. W 1721r. nad jeziorem stał młyn wodny. W połowie XVIII w. powstał nad jeziorem folusz na potrzeby sukienników z Grudziądza. Na początku XX w. część wsi została przyłączona do Grudziądza. Jezioro posiada 170 ha powierzchni i maksymalną głębokość 12 m.

86,0km Grudziądz – miasto z 102 tysiącami mieszkańców, położone nad Wisłą. Najdawniejsza wzmianka o Grudziądzu pochodzi z 1065 r. W 1138 r. należał do książąt mazowieckich, tak jak cała ziemia chełmińska.   W 1231 r. przeszedł we władanie Krzyżaków, którzy w 1291r.nadali osadzie prawa miejskie. Miasto znakomicie się rozwijało za przyczyną wiślanego handlu. W okresie od XIV w. nad Wisłą powstało szereg spichlerzy, w których przechowywano głównie zboże. Dzięki licznym przywilejom miasto należało do silnych ośrodków handlowych i rzemieślniczych państwa krzyżackiego. W 1411 r. na rynku miasta został bez sądu ścięty Mikołaj Ryński – jeden z przywódców Towarzystwa Jaszczurczego. W okresie wojny trzynastoletniej miasto opowiedziało się za Polską, przystępując do Związku Miast Pruskich. W 1466 r. Grudziądz znalazł się w Prusach Królewskich inkorporowanych przez Koronę. W trakcie 2 wojny szwedzkiej w 1655 r. miasto zajęli Szwedzi. Podczas oblężenia Szwedów w Grudziądzu przez wojska polskie, miasto zostało ponownie zniszczone. W 1775 r. król Fryderyk Wielki  rozpoczął budowę twierdzy grudziądzkiej, w której później m.in. w 1832 r. więzieni byli uczestnicy powstania listopadowego. Ciekawostki krajoznawcze: ruiny zamku krzyzackiego z XIII w., gotycki kościół św. Mikołaja z XIV w., kościół św. Franciszka Ksawerego z 1723r., Brama Wodna i fragmenty murów miejskich z XIV w., zespół spichlerzy z XVI – XVIII w. znakomicie zachowanych, dawny klasztor reformatów z XVIII w., twierdza grudziądzka z lat 1766 –1786 ; Rów Hermana – zabytek techniki, dawny budynek Kolegium Jezuickiego z XVII – XVIII w.

 

<< Grudziądz - klasztor bernardynek.

      Grudziądz kościół pw. św. Mikołaja >>

   

                                          

Autor tekstu i zdjęć: Henryk Miłoszewski.

 Szlak niebieski : Toruń – Grudziądz.

 

                                 

          

Szlaki  rowerowe