GRUDZIĄDZ - GARDEJA 

Tereny położone na pn-zach od Grudziądza są raczej słabo znane pod względem krajoznawczo-turystycznym, jednak w pełni zasługują na poznanie. Opisywany tu szlak turystyczny czerwony Grudziądz – Gardeja o długości całkowitej 31 km - pozwoli wędrującym turystom uchylić rąbka historii związanej z Ziemią Chełmińską i Pomezanią.

 

0,0 km Grudziądz (ul. Poniatowskiego) Miasto liczące ponad 110.000 mieszkańców - gród wzm. w 1064 r. kiedy został zajęty przez Prusów. W 1218 r. ks Konrad Mazowiecki nadał gród bpowi pruskiemu Chrystianowi. Od 1231 r. gród grudziądzki należy do Krzyżaków, którzy za sprawą mistrza krajowego Meinharda von Duerfurt nadali mu w 1291 r. przywilej lokacyjny. Nastąpiła rozbudowa miasta. Grudziądz został opasany systemem murów obronnych z 4-ma bramami i 10-ma basztami. Nad miastem na stromej nadwiślańskiej skarpie został pobudowany zamek, będący centrum administracyjnym komturii grudziądzkiej. Dzięki otrzymanym przywilejom handlowym miasto w krótkim czasie mocno się rozwinęło i rozbudowało, stając się w XIV w. jednym z ważniej­szych ośrodków handlu zbożem w Ziemi Chełmińskiej. 

. 

W 1411 r. na rynku miasta został ścięty przez Krzyżaków jeden z przywódców Towarzystwa Jaszczurczego Mikołaj z Ryńska, chorąży Ziemi Chełmińskiej. W 1440 roku przedstawiciele miasta zgłosili akces do Związku Pruskiego. II Pokój Toruński (w 1466 r.) spowodował zmiany własności w Ziemi Chełmińskiej, miasto przeszło pod władzę króla Kazimierza Jagiellończyka, który ustanowił tu starostwo. 

<<  Grudziądz - ruiny zamku    Fot. H. Miłoszewski

Miasto było jedną z 3-ch siedzib sejmiku pruskiego a po roku 1526 zostało siedzibą sejmiku ge­neralnego. W 1564 r. miasto nawiedziła wielka dżuma, która spustoszyła Grudziądz.  W grudniu 1655 r. zostało zajęte przez Szwedów, którzy znacznie umocnili zamek. W 1703 r. rozpoczęły się przemarsze wojsk saskich, szwedzkich i polskich powodując straty w ludności oraz gospodarczy upadek. W 1772 r. Grudziądz w wyniku rozbioru został przyłączony do państwa pruskiego. Król Fryderyk Wielki rozpoczął w 1775 r. budowę twierdzy. W 1832 r. w twierdzy zostali internowani powstańcy listopado­wi, którzy potem na emigracji W Anglii założyli "Gromadę Grudziąż". Twierdza grudziądzka ponownie stała się miejscem internowania powstań­ców styczniowych w 1864 r. W II połowie XIX w. Nastąpił rozwój przestrzenny miasta, powstała cała sieć połączeń drogowych i kolejowych, uruchomiono wiele fabryk i zakładów. Miasto uzyskało niepodległość w dniu 23 stycznia 1920 roku. W dniu 4 września 1939 r. nastąpiło wejście wojsk hitlerowskich do Grudziądza dając początek bez­względnej agresji i terroru wobec mieszkańców Polaków. Wysiedlenia, procesy, prześladowania Polaków to tylko część re­presji ze strony okupanta, ostateczne kończyły się egzekucjami w żwirowni w Mniszku oraz lasach Gór Księżych. W dniu 5 marca 1945 r. miasto zostało wyzwolone przez wojska Armii Czerwonej. Ciekawostki: ruiny zamku krzy­żackiego z XIII w., fragmenty murów miejskich z przełomu XIII/XV w., kościół gotycki p.w. Św. Mikołaja z przełomu XIII/XIV w. w którym zachowana poli­chromia gotycka z XIV w. , późnoromańska chrzcielnica z I połowy XIII wieku, kościół p.w. Św. Franciszka Ksawerego z 1723 r. barokowy, Brama Wod­na z XIV w. Spichrze z XVI-XVIII w. częściowo przebudowane. Pałacyk Opatek z około 1730 r., dawny klasztor reformatorów z XVIII w., Twierdza Gru­dziądzka zbudowana w latach 1766-86, zabytek techniki tzw. Rów Hermana z 1386 r., zabytkowe kamienice z XV-XVIII w., budynek dawnego kolegium jezuickiego z XVII i XVIII w. obecnie wykorzystywany na ratusz miasta. Re­stauracje. Hotele. Dojazd PKP i PKS.

1,0 km Nowa Wieś (wieś) - wzmiankowana w 1414 r. w Krzyżackiej "Księ­dze Strat" z powodu dokonanych zniszczeń. W 1438 r. stanowi własność Zakonu w komturstwie grudziądzkim. W 1565 r. jest wsią królewską. Wieś w XVII w. należy do starostwa grudziądzkiego. Ciekawostki: dwór murowany z przełomu XIX/XX w. z gankiem od frontu. Dojazd MZK i PKS.

5,5 km Parsk (wieś) - wzmiankowana w 1618 r. należąca do starostwa grudziądzkiego. Ciekawostki: na pd od wsi znajdują się forty zewnętrznego pier­ścienia Twierdzy Grudziądz z XIX w. Dojazd PKS.

9,0 km Świerkocin (wieś) - wzm. w 1410 r. kiedy to rycerz Jan ze Świerkocina wykazał szkody wojenne. W latach 1423-24 wieś jest własnością rycer­ską w komturstwie grudziądzkim. W 1481 r. część wsi należy do Mateusza von Markyn i Augustyna von der Laune. Od 1501 r. wieś stanowi własność starosty grudziądzkiego Pawła Sokołowskiego a od 1560 starosty lipienieckiego Melchiora Mortęskiego. Następnie od 1649 r. do 1806 r. do franciszkanów chełmińskich. Ciekawostki: dworek z przełomu XVIII/XIX w. o cechach klasycystycznych. Dojazd PKS.

11,0 km Mokre (wieś) - lokowana w 1324 r. przez komtura grudziądzkiego Siegharda von Schwarzburga. Od 1466 r. należy do starostwa grudziądzkie go. W 1628 r. wieś została zniszczona przez Szwedów. W XVIII w. wieś została skolonizowana przez osadników olęderskich.

       

Mokre - kościoły        Fot.H.Miłoszewski

Ciekawostki: kościół gotycki p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny zbudowany na początku XIV w., kamienno-ceglany. Wewnątrz granitowa średniowieczna kropielnica z XIII/XIV w. Kościół neogotycki z 1870 r. ewangelicko-luterański wykorzystany na magazyn. Obok budynek pastorówki z końca XIX w. W pn-zach części znajduje się nisza źródłowiskowa będąca nieożywionym pomnikiem przyrody. Dwór murowany i park z końca XIX w. Dojazd PKS.

14,0 km Zakurzewo (wieś) - lokowana w 1323 r. przez komtura grudziądz­kiego Siergharda von Schwarzburg. W 1570 r. wieś jest królewszczyzną. W XVII w. należy do starostwa grudziądzkiego. W XVIII w. zasiedlona osadni­kami olęderskimi. Ciekawostki: chaty drewniane o konstrukcji szkieletowej z pół. XIX w. Ujście rzeki Osy do rzeki Wisły. Dojazd PKS.

14,5 km Góry Łosiowe - zalesiona wysoczyzna morenowa na pn. od Gru­dziądza. Najwyższe wzniesienie osiąga wysokość 88 m n.p.m. Widać stąd Grudziądz, a przy dobrej pogodzie Kwidzyn. Góry Łosiowe wrzynają się trójkątem w Basen Grudziądzki opierając się pn-zach krańcem o rzekę Wisłę.

18,00 Wielki Wełcz (wieś)  - wymieniona w 1294 r. kiedy to mistrz krajowy Meinhard von Querfurt oraz bp pomezański Henryk określają jej granice. W 1414 r. wieś poniosła szkody wojenne i jest wymieniana w krzyżackiej "Księdze Strat". Wielki mistrz Paweł von Russdorf w 1434 r. wznawia przywilej lokacyjny dla wsi. Do 1501 r. wieś należała do Rady Miejskiej Grudziądza następnie za pozwoleniem króla Jana Olbrachta wieś należy do starosty grudziądzkiego Pawła Sokołowskiego. 

. 

W 1564 r. wieś jest zasiedlona przez osadników olęderskich. W 1565 r. stanowi własność królewską. W XVII w. wieś wchodzi w skład starostwa grudziądzkiego. Ciekawostki: kościół p.w. Św. Jana Chrzciciela zbudowany na przełomie XIII/XIV w., uszkodzony w trakcie wojen szwedzkich został odbudowany i przekształcony w 1739 r. Wewnątrz dzwon z 1612 r. Chaty kolonistów olęderskich z XIX w. Dojazd PKS. 

<<  Kościół w Wielkim Wełczu    Fot. H. Miłoszewski

18,2 km Wielki Wełcz (wieś) – leśniczówka Wełcz.

23,0 km Dusocin (skraj lasu)  - pierwsza wzm. o wsi. w 1285 r. w dokumen­cie określającym jej granice. W 1437 r. znajduje się tu folwark krzyżacki należący do komturstwa grudziądzkiego. Po 1466 r. wieś należy do starostwa grudziądzkiego. W XVIII w. zasiedlona została przez osadników olęder­skich. Ciekawostki: miejsce urodzenia w 1850 r. światowej sławy chirurga polskiego Ludwika Rydygiera. Chaty kolonistów olęderskich z połowy XIX w. Dojazd - PKS.

26,5 km Zarośle (wieś) - założona na przełomie XVIII/XIX w.

30,0 km Kalmuzy (wieś) – założona na początku XVIII w. Od 1820 r. właści­cielem jest kpt. Gustaw Zollern, następnie od 1890 r. Hermann Ruhe. 

Około 1,5 km od wsi w kierunku wsch znajduje się utworzony w 1967 r. na po­wierzchni 106,11 ha leśny rezerwat przyrody "Jamy". Ochroną objęto kompleks lasów liściastych, w których dominuje buk i dąb Wiek drzew objętych ochroną wynosi 100-200 lat. Występują tu rzadkie gatunki roślin jak: wydmuchrzyca leśna, kostrzewa leśna oraz perłówka jednokwiatowa. Dwór z końca XIX w. Dojazd PKP i PKS.

Dwór w Kalmuzach   Fot. H. Miłoszewski     >>

.

31,0 km Gardeja (stacja PKP)  -  na linii kolejowej Grudziądz-Malbork zbudowanej w 1883 r., odległa o 1,5 km od osady. W 1334 r. osada otrzymuje przywilej miejski, wówczas też powstają fortyfikacje miejskie oraz kościół farny. W roku 1338 jest wzm. burmistrz miasta. W 1440 r. jak większość miast pruskich przystępuje do Związku Pruskiego. Po wojnie 13-letniej w 1466 r. miasto pozostaje w diecezji pomezańskiej. Około połowy XVI w. miasteczko staje się siedliskiem braci czeskich. Wskutek zniszczeń i wyludnienia po II wojnie światowej Gardeja traci prawa miejskie. Obecnie położona jest w części pd woj. pomorskiego. Ciekawostki: kościół p.w. Św. Józefa z 1731 r. z gotycką wieżą z XIV w. Dojazd PKP i PKS.

Henryk Miłoszewski