Szlak pieszy św.Jakuba

Nadwiślański Szlak św. Jakuba

Nadwiślański Szlak św. Jakuba powstał na terenie województwa kujawsko – pomorskiego dzięki współpracy i wsparciu finansowym Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu. Szlak został opracowany i uzgodnioniony z zainteresowanymi samorządami miejskimi i powiatowymi, powiatowymi zarządami dróg oraz nadleśnictwami, na całym jego przebiegu. Trasa Nadwiślańskiego Szlaku św. Jakuba podobnie jak Camino Polaco na terenie woj. kujawsko – pomorskiego jest koncepcją autorską p. Henryka Miłoszewskiego oraz Oddziału Miejskiego PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu. Trasa Nadwiślańskiego Szlaku św. Jakuba rozpoczyna się w Kozielcu, małej miejscowości położonej na północ od Nowego. Dalej prowadzi przez Nowe, Mątawy, Wielki Lubień, Sartowice, Świecie, Topolno, Bydgoszcz, Chrośną, Liszkowo, Inowrocław, Rożniaty, z zakończeniem w Kruszwicy. Cała długość szlaku wynosi 156 km. Oznakowaniem szlaku w terenie zajęła się w 2019 roku grupa znakarzy szlaków z Oddziału Miejskiego PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu w składzie: Henryk Miłoszewski, Marek Ruciński oraz Patryk Staniszewski. Znaki szlaku składają się z niebieskiego kwadratu o boku 15 cm, tworzącego tło pod stylizowaną muszlę morską w kolorze żółtym. W zależności od kierunku przebiegu szlaku w terenie używano 3 znaki. Pierwszy – węższą częścią muszli skierowaną ku górze, oznacza marsz na wprost, natomiast dwa kolejne – skierowane węższymi częściami muszli, marsz w prawo lub w lewo, sygnalizując zmianę kierunku. Dodatkowo dwa ostatnie znaki posiadają pod muszlą żółte strzałki skierowane w prawo lub w lewo, informujące o zmianie kierunku szlaku. Szlak oznaczony jest w obu kierunkach. Celem Nadwiślańskiego Szlaku św. Jakuba było skomunikowanie Pelplińskiej Drogi św. Jakuba od Kozielca, ze szlakiem głównym czyli Camino Polaco w Kruszwicy. Ponadto do Kruszwicy dochodzi Dobrzyńsko – Kujawska Droga św. Jakuba z Dobrzynia nad Wisłą.

· 0,0 km Kozielec k. Nowego. Koniec Pelplińskiej Drogi św. Jakuba, początek Nadwiślańskiego Szlaku św. Jakuba. Wieś położona na pn. miasta Nowe. W połowie XVIII wieku majątek kozielecki należał do Konojadzkich, następnie do Zakrzewskich. Co najmniej w latach 1831–1876 dobra posiadał p. Tuchołka, a po nim Niemiec von Jagow. W końcu XIX wieku dobra należały do Wilhelma Fournier. W 1921 roku Kozielcu mieszkało 255 osób. W 1923 roku majątek o powierzchni 600 ha należał do Zarządu Dóbr Państwowych, od którego dzierżawił Józef Kłos. Towarzystwo Pomocy Dzieciom i Młodzieży Polskiej z Kresów w 1931 roku wydzierżawiło dawny majątek Kozielec z pięknym pałacem i parkiem położonym nad Wisłą. Gospodarstwo produkowało zdrową żywność na potrzeby wychowanków, a nadwyżka była sprzedawana. Pałac wykorzystano pod bazę letniskową. Dojazd PKS.

<< Kozielec k. Nowego kapliczka.

· 3,0 km Bochlin Szlachecki. Wieś posiada rozproszoną zabudowę. Król Zygmunt Stary przekazał w 1548 roku część Bochlina Radzie Miasta Nowe. W XVI wieku wieś obejmowała około 315 ha, 4 zagrodników i karczmę. W 1598 roku we wsi istniały 2 dwory. W 1733 roku wieś należała do Franciszka Konojadzkiego, a w 1772 roku do Zakrzewskiego. W końcu XVIII wieku na części Bochlina Szlacheckiego, założono wieś – Bochlin Miejski. Od 1789 roku majątek był częścią dóbr w Kozielcu, które w połowie XIX wieku należały do Tuchołki. W 1880 wieś i folwark obejmowały 10 domów i 207 mieszkańców. W końcu XIX wieku majątek był własnością Wilhelma Fourniera. W 1927 roku majętność rozparcelowano. Dwór z początku XX wieku, późnoklasycystyczny. Dojazd PKS.

· 4,5 km Nowe. Nadwiślański Szlak św. Jakuba prowadzi przez miasto ulicami: Tczewską, Wiślaną, Kniatek i Podgórną. Miasto położone na skraju Borów Tucholskich w Dolinie Dolnej Wisły, z około 6 tys. mieszkańców. Dawny pomorski gród obronny, wymieniony w 1185 roku. W 1266 roku miejsce śmierci księcia Świętopełka II, zwanego Wielkim. Nowe w 2 połowie XIII wieku zostało siedzibą kasztelani. W 1301 roku Wacław II, król Czech i Polski przekazał Nowe w ręce Piotra Święcy. W 1309 roku osadę zdobyli i złupili Krzyżacy, a 4 lata później wykupili ją od Święców. Wielki mistrz Henryk Dusemer nadał Nowemu w 1350 roku prawa miejskie. W okresie wojny trzynastoletniej miasto opowiedziało się po stronie króla polskiego, jednak w 1458 roku przeszło w ręce Krzyżaków i pozostawało w nich do 1465 roku. Po II pokoju toruńskim Nowe było siedzibą starosty królewskiego. Stanowisko to pełnili m.in. przedstawiciele rodzin: Jasieńskich, Werdenów, Butlerów oraz Zboińskich. Przez cały XVI wiek miasto rozwijało się, głównie w oparciu o handel wiślany. W XVII wieku podczas wojen szwedzkich, splądrowane, wyludnione i zniszczone W 1792 roku zubożałe miasto przeszło pod zabór pruski i już nie podniosło się z upadku. Wielokrotnie niszczone pożarami, ostatnio w 1899 roku. W mieście możemy podziwiać: pozostałości murów obronnych z 2. połowy XIV wieku, kościoły: św. Mateusza Apostoła i Ewangelisty oraz św. Maksymiliana Kolbe, pofranciszkański z połowy XIV wieku, kaplica św. Jerzego z XIV wieku, skrzydło zamku krzyżackiego z połowy XIV wieku oraz wiatrak typu holender z końca XIX wieku. Dojazd PKS, hotel, sklepy i gastronomia.

<< Nowe kościół św. Mateusza.

Nowe wiatrak >>

· 7,0 km Tryl. Wieś położona na nizinach nadwiślańskich. Powstała w XVI-XVII wieku w wyniku zasiedlenia przez mennonitów. W 1682 roku były to dobra królewskie w starostwie nowskim. We wsi możemy obejrzeć: cmentarz mennonicko-ewangelicki z początku XVIII wieku, dom z podcieniem oraz kapliczkę z przełomu XIX/XX wieku. Dojazd PKS, sklep.

· 10,5 km Mątawy. Wieś czynszowa na nizinach nadwiślańskich, lokowana przez komtura pokrzywieńskiego Ulryka von Hachenberga w latach lata 1374-1381. Wieś Nowe Mątawy otrzymała wówczas 46 włók (ca 800 ha), z których 10 przypadło dla kościoła, a 4 dla sołtysa. W 1415 roku wieś obejmowała już 40 włók i posiadała 2 karczmy. Powtórnie lokowana w 1568 roku, kiedy osadzono tu mennonitów, którzy zaczęli sypać wały i trwale zagospodarowywać tereny zalewowe. Jeden z większych punktów osadnictwa menonickiego. We wsi kościół MB Królowej Polski, zbudowany w 1898 roku jako zbór ewangelicki. Chałupy w typie budownictwa holenderskiego na Żuławach z XIX wieku, drewniane. Cmentarz mennonicki-ewangelicki z początku XIX wieku. Dojazd PKS, sklep.

<< Mątawy dawny zbór.

Mątawy dom z podcieniem >>

· 14,0 km Wielkie Zajączkowo. Około 1400 roku komtur pokrzywnicki Leopold von Eglingen nadał wieś Cuncke'mu, na prawie chełmińskim. Około 1419 roku wieś czynszowa w wójtostwie rogozińskim. W 1447 roku wójt rogoziński Wolfgang Sawir wystawił przywilej na karczmę we wsi. W 1590 roku długoletnim dzierżawcą dóbr królewskich (m.in. Wielkiego Zajączkowa) był Reinhold Heidenstein, sławny historyk i sekretarz królewski, a w 1710 roku Józef Potocki. W 1773 roku wieś miała 50 dymów i 247 mieszkańców, samych ewangelików. Dojazd PKS, sklep.

· 17,0 km Wielki Lubień. W 1277 roku książę Mestwin II potwierdził wcześniejsze przekazanie przez księcia Świętopełka Lubienia, Małego i Wielkiego Komórska oraz Warlubia – biskupowi kujawskiemu Wojciechowi. W 1295 roku biskup kujawski Wisław przeznaczył na rzecz kościoła parafialnego w Wielkim Komórsku dziesięcinę ze wsi Lubień. W połowie XIV wieku wieś czynszowa i folwark podlegały administracyjnie komturstwu grudziądzkiemu. Z roku 1398 pochodzi wzmianka o kościele św. Jakuba Apostoła w Wielkim Lubieniu. W XVII wieku wieś wraz z kościołem zostały zniszczone podczas wojen szwedzkich. Obecna świątynia powstała około 1680 roku, w miejscu poprzedniej. Podczas budowy szosy we wsi znaleziono kilka sztuk srebrnej monety polskiej z początku XVIII wieku. W 1855 roku wieś oraz wnętrze kościoła zniszczyła wielka powódź. O tej tragedii informuje tabliczka zawieszona 3 metry nad posadzką w kościele. Cmentarz mennonicko- ewangelicki z początku XVIII wieku. Dojazd PKS, sklepy.

<< Lubień Wielki kościół św. Jakuba.

· 20,0 km Michale. W 1433 roku Jeschke von Michelau przeznaczył swojej żonie 400 grzywien jako dożywocie. W Michalu od dawna istniał kościół, po którym nie ma teraz śladów. Wizytacja biskupa Rozdrażewskiego z 1686 roku podaje, że kościół od dawna był spustoszony i przez heretyków zajęty, tak że wizytator nie miał do niego dostępu. W XIX wieku funkcjonowały 2 karczmy „Czerwona Karczma” oraz "Biała Karczma”. Powstały na przełomie XIX/XX wieku. Obecnie są to domy mieszkalne. Ta ostatnia posiada wnętrze z częściowo zachowanym wystrojem (galeryjka, malowidła i portrety). Dom w typie budownictwa holenderskiego, drewniany z 1893 roku. Dojazd PKS.

<<Michale Biała Karczma.

Michale Czerwona Karczma >>

· 29,5 km Polskie Stwolno. Za czasów krzyżackich wieś należała do komturstwa świeckiego. Po 1410 roku wieś posiadała 22 włóki, z czego 2 wolne były własnością sołtysa, od reszty czynszowano po 2 grzywny i 3 kury od włóki na MB Gromnicznej. Krzyżacy we wsi posiadali folwark obejmujący 16 włók. W 1424 roku znajdowało się w nim 36 koni roboczych. W 1593 roku starościna świecka Zofia Fulstin przekazała folwark Stwolenko osadnikom olęderskim w 60 – letnią dzierżawę, z prawem do warzenia piwa. Cmentarz ewangelicki z XIX wieku. Domy drewniane z XIX wieku. Dojazd PKS, sklep.

· 32,5 km Wielkie Stwolno. Wieś położona na nizinach nadwiślańskich na lewym brzegu Wisły, przy starej drodze ze Świecia do Grudziądza. W okresie polskim w 1565 roku wieś podlegała pod zamek w Świeciu, wówczas wieś posiadała 24 włóki, z których 2 należały do sołtysa. W 1642 roku starosta świecki i kasztelan gdański Jan Zawadzki przekazał osadnikom olęderskim w dzierżawę 16 pustych włók bez zabudowań, na okres 50 lat, dołączając rybołóstwo we Wiśle i Mątawie. Domy drewniane z XIX wieku. Cmentarz ewangelicki z XIX wieku. Dojazd PKS, sklep.

<<Stwolno Wielkie d. szkoła.

· 35,0 km Wiąskie Piaski. W 1789 roku osada posiadała 4 dymy. W 1885 roku we wsi były 32 domy, 50 dymów oraz 231 mieszkańców. Cmentarz ewangelicki z XIX wieku. Domy drewniane z XIX wieku. Dojazd PKS.

· 38,0 km Sartowice. Wieś. Przed 1242 rokiem książę Świętopełk II zbudował w Sartowicach drewniany zamek, który zniszczyli Krzyżacy w 1243 roku. Na zamku znajdowała się kaplica św. Barbary, z relikwią "czaszką" świętej, a którą Krzyżacy zrabowali i umieścili w kaplicy w Starogrodzie. Około 1430 roku wielki mistrz krzyżacki nadał wieś rycerzowi Bernardowi Zeibersdorf. Wieś Sartowice przez wieki należała do okolicznych rodzin szlacheckich – Czapskich, Bąkowskich i Potockich. Kościół św. Barbary z 1858 roku, zbudowano jako kaplicę dworską na grodzisku. Jest to świątynia drewniana, szachulcowa. Na skraju rozległego parku pałacowego w typie krajobrazowym z przełomu XVIII/XIX wznosi się pałac, z końca XVIII wieku zbudowany dla Ernesta Sartoriusa de Schwanenfeld, a niedaleko od niego mauzoleum rodziny Schwanenfeld z 2. połowy XIX wieku. Na ścianie mauzoleum są umieszczone 2 herby: rodziny Schwanenfeld (kurka) oraz rodziny Schwerin (łabędź). W parku możemy podziwiać ciekawe gatunki drzew tj. kasztanowce jadalne, platany klonolistne i miłorząb dwuklapowy. Wśród drzew wyróżnia się wielkością dąb Ulricha Wilhelma grafa Schwerina von Schwanenfelda – pomnik przyrody o obwodzie 420 cm, wysokości 30 metrów i wieku 450 lat. Dąb poświęcono Urlichowi Wilhelmowi Graf Schwerin von Schwanenfeld, antyfaszyści, rozstrzelanego po nieudanym zamachu pułkownika Clausa Schenka Grafa von Stauffenberg. Dojazd PKS, sklep. Dalej do Świecia towarzyszy nam szlak pieszy w kolorze czarnym. Jest to bardzo malowniczy, a jednocześnie "najbardziej dziki" odcinek szlaku, którym wędrujemy przez Czarcie Góry.

<<Sartowice kaplica św. Barbary.

Sartowice pałac >>

<< Czarcie Góry lub Diabelce.

Czarcie Góry >>

· 48,0 km Świecie nad Wisłą. Miasto położone nad Wdą (Czarną Wodą) w Dolinie Dolnej Wisły, liczące około 25 tys. mieszkańców. Nadwiślański Szlak św. Jakuba prowadzi przez miasto ulicami: Nadbrzeżną, teren Szpitala Psychiatrycznego, Klasztorną, Duży Rynek, Klasztorną, Mickiewicza, Wodną, Wojska Polskiego, Bydgoską oraz Świecką W XII wieku gród świecki był rezydencją księcia świecko -lubiszewskiego Grzymisława, a na początku XIII wieku należał do księcia pomorskiego Mściwoja I. Po jego śmierci w 1217 roku doszło do podziału Pomorza między jego synów; terytorium świeckie otrzymał Warcisław I. W latach 1229-1266 gród świecki i osada targowo-rzemieślnicza były własnością wielkiego wojownika – księcia gdańsko-świeckiego Świętopełka II. W 1309 roku gród świecki zdobyli i złupili Krzyżacy. Wielki mistrz Dietrich von Altenburg nadał osadzie w 1338 roku prawa miejskie; wkrótce Krzyżacy rozpoczęli budowę zamku komturskiego, a od 1375 roku – murów miejskich. Po przegranej bitwie grunwaldzkiej w 1410 roku zaciężni krzyżaccy pod wodzą Dobiesława Puchały poddali zamek rycerstwu polskiemu. Wieści o pogromie Krzyżaków pod Grunwaldem sprawiły, że miejscowy komtur Henryk von Plauen wyruszył do Malborka, organizując obronę głównej siedziby przed wojskami królewskimi. 9 listopada 1410 roku został wybrany przez współbraci na wielkiego mistrza. Po I pokoju toruńskim w 1411 roku miasto i zamek ponownie wróciły do Krzyżaków. Na wieść o wybuchu wojny trzynastoletniej mieszkańcy przystąpili do szturmu zamku, jego obrońcy po dwóch tygodniach poddali się. Po II pokoju toruńskim w 1466 roku miasto było siedzibą starostów królewskich m.in. w 1631 roku starościną była królowa Konstancja, a w latach 1646-1667 królowa Maria Ludwika Gonzaga. Sytuację miasta i jego mieszkańców pogorszyły wojny szwedzkie i związane z nim przemarsze wojsk. W trakcie kolejnej wojny północnej w latach 1709-1711 mieszkańców dotknęła „czarna śmierć”, która wyludniła miasto. W 1772 roku miasto zostało włączone do państwa pruskiego. Po serii powodzi w latach 1855-1876 miasto zostało translokowane na lewy brzeg Wdy. W 2 połowie XIX wieku rozpoczął się systematyczny rozwój miasta. Do obiektów historycznych w mieście należą: pozostałości zamku wodnego, jedynego w naszym kraju, który zbudowali w latach 1338-1350 Krzyżacy. Późnogotycki kościół św. Stanisława Biskupa i Matki Boskiej Częstochowskiej, dawny kościół starofarny z początku XV wieku. Fragmenty dawnych gotyckich obwarowań miasta, z reliktami Bramy Chełmińskiej oraz 6-ma basztami miejskimi z 2. połowy XIV wieku. Barokowy klasztor bernardynów z kościołem Niepokalanego Poczęcia NPM. Kościół powstał w latach 1692-1720 a zabudowa klasztorna w latach 1718-1720. Dawny ratusz miasta z 1879 roku. Dojazd PKS, hotel, sklepy i gastronomia.

<< Świecie zamek.

Świecie fara >>

· 57,5 km Dworzysko. W 1664 roku królewski folwark, który obejmował 18,5 włóki. 16 włók przekazano w długoletnią dzierżawę osadnikom olęderskim. Po wojnach szwedzkich wieś była spustoszona i wyludniona. W 1676 była zamieszkała przez 88 osób, a w 1773 roku przez 217 osób i z szkołą. W 1881 roku wieś włościańska. W Dworzysku odkryto w XIX wieku groby szkieletowe, a w nich m.in. 2 srebrne zapinki, 1 brązowa zapinka, 2 srebrne bransolety z główkami żmijki oraz 2 srebrne bransoletki z drutu falistego – wszystko z okresu rzymskiego.

· 60,0 km Gruczno. W 1290 roku arcybiskup gnieźnieński nabył część Gruczna z winnicą i sadami owocowymi od księcia Mestwina II. Później cała wieś stała się własnością kapituły gnieźnieńskiej. W 1512 roku wzmiankowano młyn wodny i kuźnicę. W 1598 roku wieś z kościołem, młynem wodnym, szpitalem i szkołą należała do kapituły gnieźnieńskiej. W 1682 roku kościelne dobra ziemskie z karczmą i młynem. W 1773 roku majątek kościelny i wieś obejmowały łącznie 72 włóki chełmińskie. W 1789 roku wieś królewska z kościołem, 44 dymami i młynem. Kościół św. Jana Chrzciciela z lat 1893-1896, neogotycki, zbudowany w miejscu poprzedniego z 1583 roku. We wsi w XIX wieku znajdowały się pokłady gliny garncarskiej, które przyczyniły się do rozwoju garncarstwa. 5 garncarzy wyrabiało wówczas proste naczynia i kafle. Grodzisko usytuowane na Górze św. Jana, części skarpy wiślanej. Jest to pozostałość po grodzie kasztelanii świeckiej, który istniał w XI-XII wieku. Budynek młyna o konstrukcji szachulcowej z 1888 roku. Dojazd PKS, agroturystyka, sklepy.

<< Gruczno kościół.

Gruczno młyn >>

· 64,5 km Topolinek. W 1773 roku wieś posiadała 12 włók chełmińskich, 61 dymów i 282 mieszkańców. Wieś z domami z 2. połowy XIX wieku, drewnianymi, o konstrukcji zrębowej. Cmentarz mennonicki z kilkudziesięcioma grobami i mogiłami oraz tumbami z XIX wieku. Dojazd PKS.

<< Topolinek cmentarz ewangelicki.

· 67,5 km Topolno. W dokumencie z 1239 roku wieś graniczna. Na odnowionym przywileju chełmińskim z 1251 roku występuje Thopulna. Za czasów książąt pomorskich należało do kasztelanii świeckiej, a w czasach krzyżackich był to majątek rycerski. Kościół Nawiedzenia NPM z lat 1681-1683, barokowy, fundowany przez Adama Konarskiego, w miejsce poprzedniego z 1583 roku. Od czasu budowy do kasaty dóbr kościelnych, znajdował się w rękach paulinów, sprowadzonych z Częstochowy. W grudniu 1890 roku spalił się dwór mieszkalny w Topolnie, jedna z wcześniejszych rezydencji w Prusach Zachodnich, wystawiony przed 200 laty przez kasztelana Stanisława Konarskiego, a przed kilkunastu laty przebudowany i powiększony. Wraz z budynkiem spłonęły historyczne zbiory, dzieła sztuki i przemysłu, meble, szafy, zegary, stoły gdańskie, szkła starożytne z dewizami polskim, zbiór saskiej porcelany, wiele delftów, włoskich i polskich fajansów, kilkadziesiąt obrazów (oryginalne portrety: Sobieskiego, Augusta I, Augusta II, Stanisława Augusta Poniatowskiego – Bacciarelli'ego), broń starożytna, zbiory numizmatyczne oraz makaty i gobeliny. W parku usytuowany jest pałac z 1891 roku, wzniesiony przez Włodzimierza Kublickiego-Piottucha. Od 1921 roku pałac wraz z parkiem są własnością Zgromadzenia Sióstr Pasterek. Góra św. Rocha z „cudownym źródłem”. Dojazd PKS.

<< Topolno kościół.

Topolno grodzisko Talerzyk >>

· 69,0 km Rudki. Wieś położona na nizinach nadwiślańskich na lewym brzegu Wisły. Majątek rycerski z obowiązkiem służby zbrojnej na rzecz zakonu krzyżackiego, w komturstwie świeckim. Nie wiadomo kiedy wieś otrzymały Cysterki z Chełmna od ówczesnego właściciela Mikołaja Rutki, o czym świadczy tekst widniejący na obrazie wiszącym w klasztorze Sióstr Miłosierdzia w Chełmnie. Za czasów panowania biskupa chełmińskiego Lubodzieskiego (1551-1562)otrzymał tę wieś Michał Wutkowski, chorąży pomorski. Oznaczona ścieżka dydaktyczna w Parowie Cieleszyńskim im. Kazimierza Łukasiewicza. Dojazd PKS.

· 70,5 km Grabówko. W 1885 roku wieś włościańska z młynem wodnym, położona na nadwiślańskich nizinach, pomiędzy 2 jeziorami, przez które struga uchodzi do Wisły. Grabówko powstało na części wsi Grabowo. Ścieżka dydaktyczna w Parowie Cieleszyńskim im. Kazimierza Łukasiewicza. Rezerwat geomorfologiczny "Parów Cieleszyński", chroni unikalne plejstoceńskie piaskowce zlepieńce. Dojazd PKS.

<< Grabówko tablica Parowu Cieleszyńskiego.

· 72,5 km Grabowo. Wieś. Od 1209 roku należała do norbertanek z klasztoru w Żukowie, a od 1312 roku do benedyktynek w Chełmnie. Po sekularyzacji dóbr kościelnych w 1811 roku, rząd pruski sprzedał majątki ich dotychczasowym dzierżawcom. W okresie międzywojennym dobra grabowskie należały do Skarbu Państwa. Kapliczka murowana z 1616 roku, fundowana przez Magdalenę Mortęską, ksieni benedyktynek w Chełmnie. W otoczeniu kapliczki znajdują się mogiły i grobowce. Dochodzi szlak pieszy w kolorze zielonym. Dojazd PKS, sklep.

<< Grabowo dwór.

Grabowo kapliczka >>

· 75,0 km Kozielec. W 1290 roku książę pomorski Mestwin II sprzed ał wsie Kozielec i Gruczno za sumę 300 marek srebrnych arcybiskupom gnieźnieńskim. Wówczas hodowano w Kozielcu drzewa owocowe oraz winorośl. Na skarpie wiślanej znajduje sie kościół Niepokalanego Poczęcia NPM, wzniesiony w 1906 roku jako zbór ewangelicki. Świątynia jest murowana, odeskowana. Cmentarz ewangelicki z 1. połowy XIX wieku położony u podnóża nadwiślańskiej skarpy. Dojazd PKS, sklep. Uwaga: z Kozielca, można się udać drogą przez Suponin, do Niewieścina, w którym znajduje się neogotycki kościół św. Jakuba, wzniesiony w latach 1865-1866. Odległość wynosi 6,6 km.

<< Kozielec kościół.

· 76,5 km Trzęsacz. W 1257 roku książę łęczycki – Kazimierz uposażył wioską cystersów w Byszewie. W 1286 roku książę pomorski Mestwina wymienił wśród innych posiadłości Trzęsacz, jako wieś od dawna należącą do cystersów w Koronowie. Król Kazimierz Wielki zawarł w Trzęsaczu w 1349 roku układ pokojowy z Krzyżakami, określający granice pomiędzy dzielnicami Polski: Kujawami i Wielkopolską, a ziemią chełmińską i Pomorzem, należącymi do Krzyżaków. W XVI wieku majątek w Trzęsaczu należał do klasztoru cystersów w Koronowie. Na skarpie wiślanej dwór z parkiem krajobrazowym, z przełomu XIX/XX wieku. Cmentarz ewangelicki z początku XX wieku. Dojazd PKS, sklep.

· 78,0 km Włóki. W XII wieku wieś należała do uposażenia klasztoru Cystersów w Byszewie. W 1257 roku książę łęczycki – Kazimierz uposażył wioską Włóki Cystersów w Byszewie. W 1580 roku wieś została wymieniona wśród innych, należących do dóbr cystersów koronowskich, z 2 sołtysami, 13,5 łanami, 3 zagrodami i 1 rzemieślnikiem. W 1846 roku była to wieś rządowa z 16 dymami i 144 mieszkańcami. W 1892 roku wieś posiadała 491 ha rozległości. We wrześniu 1939 roku we wsi polskie oddziały z 23 Pułku Piechoty (27 Dywizja Piechoty), krwawo starły się z atakującymi Niemcami. Kościół parafialny MB Królowej Polski, zbudowany w okresie międzywojennym jako zbór ewangelicki. Kościół filialny św. Marii Magdaleny i św. Katarzyny, wzniesiony w 1699 roku, w miejscu poprzedniego średniowiecznego. Drewniany. Dojazd PKS, sklep.

<< Włóki kościół filialny.

· 80,0 km Hutna Wieś. W 1883 roku wieś miała 7 domów i 46 mieszkańców. Dojazd PKS.

· 81,5 km Gądecz. Wieś posiada rodowód XIII wieczny. Była gniazdem rodowym Gądeckich, zwanych Wyszelicami, z których Przybysław był wojewodą świeckim. W 1305 roku wymieniona, podczas toczącego się sporu Wyszeliczów z klasztorem cystersów byszewskich, o część Trzęsacza. Książę inowrocławski Przemysław rozstrzygnął spór na korzyść klasztoru. W XVI wieku właścicielami wsi byli Wojciech i Jan Gądeccy. Od 1. połowy XIX wieku właścicielem majątku był Karol August Franke, budowniczy dworu w 1837 roku. W 1881 roku występują Gądecz Dolny, wieś z 15 domami i 129 mieszkańcami oraz Gądecz Górny, dominium o rozległości 1.743 morgów, z 9 domami i 153 mieszkańcami. Dwór zbudowany w 4. ćwierci XIX wieku wraz z parkiem dworskim w typie krajobrazowym z XIX wieku oraz unikalne 2 groty Bajka I i II" – pomniki przyrody. Dojazd PKS, sklep.

<< Gądecz dwór.

Gądecz grota Bajka >>

· 83,5 km Strzelce Górne. W 1424 roku król Władysław Jagiełło wynosząc Fordon do rzędu miast, nadał mu wolne rybołóstwo na Wiśle, od ujścia Brdy do granic strzeleckich. W 1583 roku wieś należała do Strzeleckich; Gabriela na 7 łanach, Andrzeja na 2 łanach oraz Macieja na 2 łanach. Około 1840 roku wieś dziedziczył Józef Moszczeński. Dawna wieś była podzielona na Strzelce Dolne i Strzelce Górne. W 1890 roku Strzelce Górne z dworem i Parowem tworzyły okręg dworski z 11 domami i 199 mieszkańcami. Obejmowały łącznie obszar 524 ha. W majątku specjalizowano się w hodowli bydła holenderskiego. Dwór zbudowany w 2. połowie XIX wieku, a w jego otoczeniu park w typie krajobrazowym z XIX wieku z pomnikowymi drzewami. Cmentarz ewangelicki z przełomu XIX i XX w. Dojazd PKS, agroturystyka, sklep.

· 86,0 km Jarużyn. Wieś w 1882 roku składała się ze wsi, dominium i Jarużyna Parowy. Posiadała 42 domy i 301 mieszkańców. Obok były położone Jarużyn kolonia z 12 domami i 111 mieszkańcami oraz odległy o 0,5 km od Wisły – Jarużyn Dolny – dominium obejmujące 2.593 morgów rozległości, własność probostwa we Fordonie. Dojazd PKS, MPK, gastronomia, sklep.

· 89,5 km Leśniczówka Jastrzębie. Siedziba leśnictwa w Nadleśnictwie Żołędowo.

· 92,0 km Czarnówko. W 1880 roku wieś z 27 domami i 169 mieszkańcami oraz kolonia z 9 domami i 55 mieszkańcami. Część miasta Bydgoszczy. Odejście szlaku pieszego w kolorze zielonym.

· 96,0km Bydgoszcz. Znaki nadwiślańskiego Szlaku św. Jakuba prowadzą przez miasto następującymi ulicami: Jasiniecką, Czesława Lewińskiego, Inwalidów, Pod Wiaduktem, Sporną, Kielecką, Smoleńską, Hutniczą, Świetlicową, Zakolem, Nowotoruńską. Miasto położone nad Brdą i Wisłą, w Kotlinie Toruńsko–Eberswaldzkiej, największe miasto woj. kujawsko–pomorskiego, liczące 360 tys. mieszkańców. Stolica administracyjna województwa kujawsko–pomorskiego. Ważny ośrodek przemysłowy, kulturalny i usługowy. W 1238 roku Bydgoszcz została wymieniona jako siedziba kasztelanii w księstwie kujawskim, a następnie inowrocławskim. W latach 1329-1343 znajdowała się w rękach Krzyżaków. Prawa miejskie otrzymała w 1346 roku z nadania króla Kazimierza Wielkiego. W czasie wojny trzynastoletniej stanowiła główną kwaterę wojsk polskich. Po zawarciu II pokoju toruńskiego, w 1466 roku miasto dzięki rozwijającemu się handlu solą i zbożem oraz położeniu na szlaku wiślanym, szybko zaczęło się rozwijać. W mieście powstało wiele spichrzy, magazynów i młynów. Pod koniec XVI wieku uruchomiono najpierw prywatną, a później królewską mennicę. W okresie wojen szwedzkich, w 1657 roku w Bydgoszczy został zawarty traktat welawsko–bydgoski, uniezależniający Prusy Książęce od Polski. Po 1772 roku miasto przyłączono do państwa pruskiego. W latach 1773–1774 wytyczono Kanał Bydgoski, który połączył rzeki Noteć i Brdę. W okresie Księstwa Warszawskiego 1807–1815 Bydgoszcz była siedzibą departamentu. W okresie XIX wieku wiele obiektów świadczących o polskości miasta, zostało wyburzonych. Po II wojnie światowej miasto zostało siedzibą województwa pomorskiego, później bydgoskiego. W Bydgoszczy działają wyższe uczelnie m.in. Uniwersytet Technologiczno–Przyrodniczy, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego oraz Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera UMK. Wśród wielu ciekawych zabytkowych obiektów znajdują się: barokowo–klasycystyczny dom „Pod Złotym Łososiem” z 2. połowy XVIII wieku, apteka „Pod Złotym Orłem” z końca XVI wieku, gmach Kolegium Jezuitów wybudowany w latach 1644–1653, katedra śś. Marcina i Mikołaja z lat 1466–1502, Wyspa Młyńska okolona Młynówką, „Biały Spichrz” szachulcowy budynek z końca XVIII wieku, fragment średniowiecznych murów obronnych miasta, pochodzący z przełomu XIV i XV wieku, pomnik konny króla Kazimierza Wielkiego, gotycko–renesansowy kościół NMP Królowej Pokoju, z połowy XVI wieku, bardzo charakterystyczna 3 spichrze zbożowe nad Brdą. Pierwszy tzw. holenderski pochodzi z 1793 roku, natomiast dwa następne pochodzą z 1. połowy XIX wieku. Spichrze posiadają konstrukcję ryglową. Kolejne obiekty to gmach dawnego klasztoru klarysek, z początku XVII wieku, w którym od 1946 roku funkcjonuje Muzeum im. L. Wyczółkowskiego, gotycko–renesansowa świątynia Wniebowzięcia NMP z przełomu XVI i XVII wieku, dawny kościół klasztorny ss. klarysek, śluzy Kanału Bydgoskiego oraz pomnik Leona Barciszewskiego, to tylko część obiektów godnych do zobaczenia. Od ul. Hutniczej odcinek wspólny ze szlakiem pieszym w kolorze żółtym. Dojazd PKS, PKP, MPK, hotele, gastronomia, sklepy.

<< Bydgoszcz nad Brdą.

Bydgoszcz fara >>

· 104,0 km Leśniczówka Żółwin. Siedziba leśnictwa w Nadleśnictwie Bydgoszcz. W okolicy schrony z okresu II wojny światowej.

<< Leśniczówka Żółwin na szlaku.

· 106,0 km Wypaleniska. W 1895 roku wieś Wypaleniska soleckie albo Ogniska, były położone na gruntach miejskich, wśród lasów Puszczy Bydgoskiej, na południowy-zachód od Solca. Wieś z 30 domami i 208 mieszkańcami.

<< Wypaleniska kapliczka.

· 117,5 km Chrośna. Wieś w 1564 roku należała do Feliksa Żelechnickiego. Od XVII wieku była własnością starostwa bydgoskiego. W 1681 roku osadę zamieszkiwali smolarze trudniący się wyrobem smoły i innych produktów pozyskiwanych z drewna. Starostowie bydgoscy sprowadzili do Puszczy Bydgoskiej na przełomie XVII/XVIII wieku pierwszych osadników z Niderlandów. Folwark w 1883 roku posiadał 626 morgów rozległości i należał do Górskiego. Wówczas było 13 domów ze 122 mieszkańcami. Odejście szlaku pieszego w kolorze żółtym. Cmentarz ewangelicki z XIX wieku. Dojazd PKS.

· 125,5 km Liszkowice. Wieś. W 2. połowie XIX wieku folwark należący do dóbr w Liszkowie.

· 127,0 km Budziaki. Wieś. W 2. połowie XIX wieku folwark należący do dóbr w Liszkowie. Dojazd PKS.

· 128,5 km Liszkowo. W 1884 roku wieś i dominium o rozległości 4.696 morgów obejmująca Liszkowo oraz folwarki: Wola, Budziaki, Wiesenvorwerk oraz Liszkowskie olędry. Pierwszym właścicielem majątku ze Schwarzów był w latach 1884–1900 Heinrich Schwarz. Następnie w latach 1907–1916 majątek należał do Ferdinanda Schwarza. Po nim odziedziczył Liszkowo jego syn Henryk (1917–1921). W latach 1921-1931 dobra należały najpierw do Skarbu Państwa Pruskiego, następnie do Skarbu Państwa Polskiego. Kościół św. Anny, zbudowany w 1713 roku, drewniany. Obok niego dzwonnica, drewniana, z połowy XIX wieku. Park z połowy XIX wieku, o bogatym i zróżnicowanym drzewostanie. Wczesnośredniowieczne grodzisko, pierścieniowe, usytuowane po prawej stronie drogi polnej do Budziaków. Dojazd PKS, sklep.

<< Liszkowo kościół.

Liszkowo ciekawa kropielnica >>

· 130,5 km Wybranowo. Wieś szlachecka, której właścicielem w latach 1560-1583 był Jakub Niemojewski. W 1895 roku wieś dworska z 5 dymami, 126 mieszkańcami i obszarze 320 ha, należąca do dóbr Więcławice. W XIX wieku dobra należały do Nordmanna, Geschke'go i Grusemanna. W 1928 roku majątek przeszedł na własność Skarbu Państwa. Dwór i park dworski z 2. połowy XIX wieku. Dojazd PKS.

· 132,0 km Czyste. W 1880 roku wieś i dominium, o obszarze 1.072 mórg z 8 domami i 117 mieszkańcami. Majątek Czyste w 1846 roku posiadał Julius Stubenrauch, w 1859 roku August Reinsdorf, a w 1921 roku Januariusz Korytowski. W okresie międzywojennym właścicielami byli Józef i Janina Hoppe. Dwór z połowy XIX wieku oraz park dworski w typie krajobrazowym z XIX wieku. Dojazd PKS, sklep.

<< Czyste dwór.

· 135,0 km Gnojno. W 1775 roku właścicielką majatku była Rozalia Słubicka. W 1881 roku było to dominium o rozległości 1.501 mórg i słynną owczarnią należąca do Józefa Trzebińskiego. We wsi było 8 domów i 147 mieszkańców. Wieś w XVIII wieku należała do Działyńskich, Karłowskich i Trzebińskich, a następnie do 1945 roku do Mlickich. Na skraju parku dworskiego w typie krajobrazowym, wznosi się mocno zniszczony dwór z początku XX wieku. Dojazd PKS, sklep.

· 138,0 km Inowrocław. Nadwiślański szlak św. Jakuba przez miasto wiedzie ulicami: Karola Marcinkowskiego, Młyńską, Orłowską, NMP, Andrzeja, Szymborską, Przybyszewskiego, Wiejską i Mątewską. Miasto położone na Równinie Inowrocławskiej, w zachodniej części Kujaw. Piąty co do wielkości ośrodek woj. kujawsko-pomorskiego, liczący około 73 tys. mieszkańców. Współczesne miasto zapoczatkowane zostało przez Askaukalis, emporium handlowe położone na szlaku bursztynowym z czasów rzymskich. Pierwsza pisana wzmianka o Inowrocławiu pochodzi z dokumentu wystawionego w 1185 roku. Około 1238 roku gród otrzymał prawa miejskie. Od połowy XIII wieku był stolicą księstwa kujawskiego, a w latach 1343-1772 siedzibą województwa inowrocławskiego, obejmującego centralne i zachodnie Kujawy. Miasto kilkakrotnie było świadkiem rokowań polsko-krzyżackich, wg Jana Długosza tu właśnie królowa Jadwiga przepowiedziała zakonowi ostateczną klęskę. Dogodne położenie na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych procentowało szybkim rozwojem, ale niosło też dramatyczne konsekwencje: wojny, zniszczenia i głód, spowodowane przemarszami i postojami wojsk. W 1666 roku na przedpolach Inowrocławia, w okolicy wsi Mątwy (dziś dzielnica miasta) rozegrała się bitwa braterska pomiędzy wojskami króla Jana Kazimierza a armią rokoszan Jerzego Lubomirskiego. W XIX wieku na terenie miasta odkryto pokłady soli, dzięki czemu powstała kopalni soli, warzelnia oraz fabryka sody. W 1875 roku dr Zygmunt Wilkoński zainicjował utworzenie uzdrowiska „Solanki Inowrocławskie”. Już w następnym roku uruchomiono łazienki solankowe, w 1880 roku otwarto dom dla kuracjuszy, a w 1915 roku pijalnię wód zdrojowych. Wśród ważnych obiektów, które należy zobaczyć są: romańska bazylika Imienia NMP, pochodząca z przełomu XII/XIII wieku, późnogotycki kościół farny św. Mikołaja z 1. połowy XV wieku, neoromański kościół Zwiastowania NMP (1898-1900), w którym w 1929 roku otrzymał chrzest Józef Glemp, Muzeum im. Jana Kasprowicza, dawny ewangelicki kościół Św. Krzyża, wzniesiony w 1863 roku oraz fragmenty gotyckich murów miejskich z XIV wieku. Dojazd PKS, PKP, hotel, gastronomia i sklepy.

<< Inowrocław kościół romański.

Inowrocław ratusz >>

· 144,5 km Tupadły. W 1489 roku pisali się stąd Tupalscy. W 1583 roku dziedziczył wieś Wojciech Tupalski, sędzia inowrocławski. W 1892 roku domena z dworem, na lewym brzegu Noteci. Posiadała 4 domy i 115 mieszkańców oraz obszar wynoszący 240 ha. 13 lipca 1666 roku pod Mątwami doszło do bratobójczej bitwy i rzezi między wojskiem króla Jana Kazimierza, a rokoszanami Jerzego Lubomirskiego. Starło się w niej po kilkanaście tysięcy żołnierzy, z jednej i drugiej strony. Bitwa zakończyła się sromotną klęską wojsk królewskich. W bitwie zginęło około 4.000 żołnierzy Stefana Czarnieckiego, doświadczonych i zahartowanych w walkach toczonych w Danii, Polsce i na Ukrainie. Dojazd MZK i PKS, sklep.

· 146,0 km Przedbojewice. W 1888 roku dominium położone na północny-zachód od Kruszwicy, na lewym brzegu Noteci. Posiadało 5 domów i 82 mieszkańców oraz zajmowało obszar 223 ha. Majątek specjalizował się w hodowli bydła. Od 2. połowy XIX wieku, do okresu międzywojennego majątek należał do rodziny Erdmann. Dwór z przełomu XIX?XX wieku i w jego otoczeniu park dworski z 2. połowy XIX wieku. Obejście drogą techniczną do Żernik. Dojazd PKS.

· 148,5 km Żerniki. Wymieniona w 1357 roku przy rozgraniczaniu wsi: Ciechrza i Sławska oraz Rzadkwina i miasta Strzelno, gdzie wystąpił Antoni z Żernik. W 1560 roku właścicielami wsi byli Grudzińscy i Makowieccy. Janusz Grudziński, kasztelan krzywiński posiadał 4,5 łana, Feliks Makowiecki 3 łany oraz Rafał Makowiecki 1 łan. Majątek na przestrzeni lat należał: w 1789 roku do Stanisława Kaczkowskiego, w 1893 roku do Wilamowitza oraz w 1909 roku do Klausa von Heydebreck. W 1895 roku wieś dworska o obszarze 262 ha, z 7 dymami i 129 mieszkańcami oraz wieś o obszarze 177 ha, z 15 dymami i 109 mieszkańcami. Pałac z XIX wieku oraz park pałacowy z połowy XIX wieku. W tutejszym majątku przez 30 lat gospodarzył generał Klemens Kołaczkowski, ostatni z generałów w powstaniu listopadowym, który ożenił się z Michaliną z Kościelskich i osiadł tu. Zmarł w 1873 roku w Dreźnie. Dojazd PKS, sklep.

· 151,5 km Rożniaty. Stąd pochodził biskup kujawski Maciej Pałuka (1323-1364). W 1583 roku wieś tworzyły Małe i Wielkie Rożniaty. Małe Rożniaty były własnością Wojciecha Tupadlskiego – sędziego ziemskiego inowrocławskiego, a Wielkie Rożniaty, należały do Makowieckich. W 1888 roku był tu folwark o powierzchni 462 ha z wiatrakiem i znacznymi torfowiskami, należący do dóbr ziemskich Kobylniki. Było wówczas 8 domów i 165 mieszkańców. Dochodzi szlak pieszy w kolorze żółtym.

· 154,0 km Kobylniki. Wieś od XVII do połowy XVIII wieku w rękach rodziny Kobelnickich, herbu Rola. W połowie XVIII wieku własność Rocha Kortowskiego, a od końcu XVIII wieku rodziny Schwanenfeldt. Od 1878 roku do końca II wojny światowej majątek należał do Hugo von Wilamowitz-Moellendorf. Dobra ziemskie Kobylniki w 1883 roku miały powierzchnię ogólną 2.255 morgów i składały się z 3 folwarków: Kraszyce, Łagiewniki oraz Rożniaty. W dobrach było 37 domów z 801 mieszkańcami. Pałac pochodzi z 1900 roku, zbudowany w stylu eklektycznym. W otoczeniu pałacu park z połowy XIX wieku, z bogatym i różnorodnym drzewostanem. Dojazd PKS.

<< Kobylniki pałac.

· 156,0 km Kruszwica (Rynek). Połączenie Nadwiślańskiego Szlaku św. Jakuba oraz Dobrzyńsko – Kujawskiej Drogi św. Jakuba z Camino Polaco. Miasto położone nad jeziorem Gopłem na Kujawach, liczące około 9 tys. mieszkańców. Od VII do X wieku miejscowy gród był głównym ośrodkiem plemiennym Goplan, później podbity przez Polan. Dzięki dogodnemu położeniu na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych z Gniezna na Mazowsze, z Gniezna na Ruś oraz z Kalisza do Gdańska, w krótkim czasie Kruszwica rozwinęła się w znaczący ośrodek handlowo-rzemieślniczy. W 1096 roku nad Gopłem doszło do bitwy pomiędzy księciem Władysławem Hermanem a jego synem Zbigniewem, zakończonej porażką tego ostatniego. W 1149 roku w celu zawarcia przymierza odbył się w Kruszwicy zjazd książąt polskich z udziałem m.in. synów Bolesława Krzywoustego: Bolesława Kędzierzawego i jego brata Mieczysława oraz książąt saskich z margrabią Ottonem II. Od końca XI do połowy XII wieku w Kruszwicy znajdowała się siedziba biskupstwa kujawskiego. W 1271 roku miasto zostało spalone przez księcia Bolesława Pobożnego. W 1422 roku z rąk króla Władysława Jagiełły, osada otrzymała prawa miejskie. Mimo licznych przywilejów królewskich nadawanych od XV wieku, miasto znalazło się na uboczu szlaków handlowych i systematycznie podupadało. W czasie „potopu szwedzkiego” w 1657 roku zamek i miasto zostało ograbione i zniszczone przez Szwedów. Ożywienie gospodarcze nastąpiło w XIX wieku, kiedy powstała cukrownia i w 2. połowie XX wieku, kiedy powstały Zakłady Tłuszczowe. Najcenniejszym i najstarszym obiektem historycznym miasta jest romańska kolegiata śś. Apostołów Piotra i Pawła, pochodząca z lat 1120-1140. Ceglana wieża gotycka o wysokości 32 m zwana "Mysią Wieżą" jest pozostałością zamku królewskiego z połowy XIV wieku, który wzniósł król Kazimierz Wielki. Natomiast przy rynku usytuowany jest kościół parafialny św. Teresy, zbudowany w latach 1926-1928. Dojazd PKS, NKA, hotel, gastronomia.

<< Kruszwica kolegiata romańska.

Kruszwica- Mysia Wieża >>

Oddział Miejski PTTK im. Mariana Sydowa w Toruniu jest administratorem i gospodarzem znakowanych szlaków turystycznych pieszych i rowerowych oraz kulturowych św. Jakuba opracowanych według autorskiej koncepcji, wyznaczonych i zdokumentowanych przez zespół znakarzy szlaków PTTK w terenie i systematycznie odnawianych od 1971 roku. Zgodnie z ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych kopiowanie, przepisywanie, przetwarzanie maszynowe, elektroniczne, rozpowszechnianie w całości lub fragmentaryczne tekstów opisów historyczno – krajoznawczych (w tym kilometrażu, nazwy, przebiegu i wykazów szlaków) oraz zdjęć – bez wiedzy i zgody ich autorów jest zabronione.

Toruń, dnia 20.06.2021 r.